АХМЕТ ЯССАУЙ (Выдающийся среднеазиатский мыслитель, философ)

Величие человека определяется не размерами его богатства, не властными полномочиями. Всё это изменчиво, как людская судьба. Всё боится времени, и только время боится мыслей, написанных на бумаге. Один старик процитировал однажды по памяти стихи Ходжы Ахмеда Яссауи, суфистского поэта-мистика, жившего много веков назад. Поэт пережил время. В один утопающий в садах город в Туркестане, в котором жил Ахмед Яссауи, каждый день приезжают мусульмане со всего мира, чтобы только прикоснуться к камням мечети, где покоится прах человека, который принёс кочевникам «свой» ислам.
Гении рождаются в смутные времена чаще, чем в мирные. Не случайно свой знаменитый роман Исай Калашников назвал «Жестокий век». 13 и 14-ые века вместили в себя двух самых жестоких завоевателей – Чингисхана и эмира Тимура, которые уничтожили сотни городов и тысячи людей. Такого народа, как казахи, ещё не существовало, а были племенные союзы наших далёких предков.
Яссауи родился в древнем Сайраме. Отца звали Ибрагим, мать – Карашаш. Он учился в Бухаре у шейха Арсалан баб. Основал среднеазиатский филиал суфистов. Писал и проповедовал ислам в народе. В возрасте 63 лет он спускается в подземелье, дабы не видеть солнца, чем сам Мухаммед. После себя он оставил сборник «Мудрых изречений», которые пережили столетия. Вот, вроде, и всё. Однако для многих из нас, кто считает себя мусульманином, он остаётся загадкой, ибо мы знаем много больше о походах Александра Македонского, чем о человеке, который по большому счёту является нашим духовным отцом. Так кто же он – Ходжа Ахмед Яссауи?
При жизни Мухаммеда ислам стремительно распространялся в мире. За считанные годы Коран стал оказывать на жизнь людей столь же сильное влияние, как Библия и Новый Завет. Однако после смерти пророка в рядах его последователей произошёл раскол. Одни стали требовать от других такого же толкования сур Корана, какое было у них. Появились течения. Стала литься кровь.
Казах почитает Коран, но верит и духам своих предков – аруахам. Жизнь в согласии со своей совестью является фундаментальной истиной суфизма Яссауи, с которым он после долгих лет размышлений пришёл в Степь. И казахи приняли такой ислам, «свой» ислам. Наш Аллах нам кажется роднее и добрее. У него глаза наших дедов и мягкие руки наших бабушек, которые живут в наших душах. По большому счёту, кочевники где-то в глубине души всегда были атеистами, но, тем не менее, считали святотатством забвение имён умерших предков. Яссауи переложил всю ответственность на самого человека, как часть божественного смысла. Умеренность – это другой фундаментный принцип Яссауи. В людской жадности и непомерности во всех проявлениях он видел начало многих бед на земле. И с этими проповедями умеренности он ходил во дворцы, утопавшие в роскоши. Это была революция! Одни его высмеивали, другие выталкивали из дома в спину, четвёртые считали за полоумного, но он упорно гнул своё. И его слова произрастали добрыми семенами в душах людей, которые видели очевидную правду. Золотая середина, отсутствие крайностей во все времена почитались признаком ума. Однако божественная истина, как правило, не может быть плодом коллективного озарения. Она посещает избранных. И вот уже, сколько столетий в сознании народа умеренность относится к числу высоких добродетелей, а непомерная тяга к накопительству, жадность сурово осуждались. Самые тяжкие преступления, увы, совершаются за самыми высокими стенами. В каждом районе есть своя маленькая Бастилия. Святые старцы в глубине души всегда были революционерами. И Яссауи здесь не исключение.
Достигнув 63 лет, он спустился в подземелье и уже не видел солнца. Он стал писать. Бумага – это последнее прибежище людей, постигнувших суть земной жизни. Здесь он и умер. Его перенесли и погребли невдалёке. Позже эмир Тимур, восхищавшийся глубиной ума поэта и подвигом его жизни, своими руками начертил проект мечети Яссауи. Так возникло это красивейшее творение рук средневековых мастеров – мечеть Ходжа Ахмеда Яссауи.
Мечеть – это память народа. Она возводится тем, кто сумел вызвать людское восхищение. Много веков назад осенней порой, простудившись, умерла по дороге к своему возлюбленному дочь поэта Айша. Над её могилой возвышается мавзолей, который и сегодня вызывает восторг людей. Святые предки нужны живым, чтобы их жизнь не превратилась в скотоподобное существование. Вот почему каждый, кто прикасается к стенам мечети Ходжа Ахмеда Яссауи, очеловечивается многократно. Паломники, запрокинув головы, всматриваются в купол мечети, который возвышается на высоте 39 метров и такой же глубиной фундамент. Огромный прямоугольник 50 на 50 метров имеет стены толщиной до трёх метров. Здесь много служебных помещений: библиотека, столовая, молитвенная комната, канцелярия... В центре зала возвышается тайказан, вместимостью три тысячи литров. В глубине мечети усыпальница Яссауи. Надгробие выполнено из тёмно-зелёного нефрита из Индии. Чуть поодаль от мечети пантеон, где покоятся тела многих казахских ханов. Кстати, здесь в свои молодые годы учился известный в Западном Казахстане молда и врачеватель Абдохалат, или Атеш-молда, как называли его в народе. Вот уже 6 столетий стоит мечеть, как символ человеческого гения. И пройдёт ещё столько и будет стоять, ибо на то воля второго пророка.
Признаюсь, я ещё не встречал людей, которые бы, скажем так, стояли ближе к богу, чем туркестанцы. Необыкновенная душевная доброта, предупредительность и глубокая внутренняя порядочность отличает жителей благословенного города. Вы можете среди ночи толкнуть двери в первый попавшийся дом и вам откроют. Здесь ещё не утратили то первозданное доверие, которое было в людях в «золотой» век хана Туке. Такого истинного братского отношения человека к человеку не купишь ни за какие доллары. В сердцах туркестанцев царит культ Яссауи. Здесь каждый встречный укажет вам дорогу к храму. Я встречал простых торговцев, которые говорили о поэте, который жил семь веков назад. Прожив столетия рядом с мечетью, они, туркестанцы, стали чем-то вроде душевных ходатаев Яссауи. Человек, который жил много столетий назад, оказывает на умонастроение этих людей такое влияние, как если бы они встречали его каждый день на своих улицах. Туркестанцы буквально каждый день становятся свидетелями того, как велико в мире мусульман почтение к их великому земляку. Теперь эта гордость за второго пророка живёт в их сердцах. Они не в праве уронить эту честь. Они должны сами каждодневной своей жизнью доказывать всем остальным, что самые важные вещи на земле проистекают от доброго отношения людей друг к другу. Поэтому, например, здесь вас запросто могут угостить обедом и доставить в любую точку города. Таковы они, туркестанцы. И всё это от Яссауи.
Уже давно укоренилось мнение, что де в этих краях царит культ выгоды. Однако это не так, ибо хозяин дома, где вы остановились на ночлег., примет у вас любую сумму, пусть то десять тенге или сто, ибо гость для него и бог, и судья. Примечательно, что человек с недобрым сердцем и нечистыми мыслями здесь виден сразу, так как в этой атмосфере братства такой человек проявляется как на лакмусовой бумажке. Другая особенность – это религиозная терпимость туркестанцев, интернационализм, как один из жизненных принципов. Возможно поэтому этот город смог продержаться полторы тысячи лет. Только вражда и недоверие сеет смерть и разрешение.
Яссауи призывал людей к умеренности, равновесию в желаниях. Так вот эти призывы великого поэта получили здесь, в Туркестане, понимание и поддержку. В здешних домах нет ни роскоши, ни излишества. Всё, что окружает человека, ему же и служит. Вещь для человека, а не человек для вещей. Одеваются туркестанцы просто и красиво. На улицах города нет женщин, одетых как портовые проститутки. Всё в меру. Женщина здесь – добропорядочная мать семейства, хранительница очага. Мужчина – хозяин и пожизненный президент. Отношения между ними равные, уважительные. Здесь ещё сохранились те традиционные отношения казахских семьях, которые были им характерны многие столетия. Пожив в этой среде некоторое время, начинаешь понимать , что здесь, у себя, мы живём без Яссауи в своих сердцах. Другая особенность здешней жизни – это совершенно равнодушное отношение к спиртным напиткам. Здесь не ставят на стол бутылку по поводу и без. На улицах Туркестана невозможно встретить пьяных стариков.
Уже прошло много столетий как нет Яссауи, но и сегодня Туркестан живёт так, как будто этот великий старец каждое утро обходит улицы города и постукивает посохом в окна домов с напоминанием о том, к чему он призывал их в своих проповедях много столетий назад. Старые истины так же прочны, как комоды наших бабушек. Всё лучшее в этом мире берёт начало в добром отношении людей друг к другу, в почитании памяти умерших, в бережном отношении к земле, воздуху, воде. Яссауи открыл и оставил эти истины нам в надежде на то, что каждый из нас найдёт дорогу к Храму

КОЖА АХМЕТ ЯССАУЙ

Түркі халықтарының орта ғасыр кезінде бір жола араб жазуына көшуі, өмірге көптеген ғылыми дүішелерді алып келді. Сонымен қатар бұл кез шығыс әлемінде сопылық ағымнын әсері күшейіп, бірте-бірте канатын кең жая түскен кез еді. Бұл кезең Орта Азия мұсылмандары үшін де аса жауапты уақыт болатын. Осы шақта елдің бірлігін, халыктың татулығын, адамгершілік пен имандылықты, Алла тағала адалдықты көксеген, соны ту етіп, өз шығармаларына арқау еткен. Ақын-шайырлар тобы тарих сахнасына шықты. Олардың ішінде ерекше талантымен көзге түскендер хорезмдік Ахмет Үтінеки, Ахмег Яссауи, Сүлеймен Бақырғани (Отырар өлкесінен) тағы да басқа көптеген сопылық өкілдер болды. Бұлардың арасында асқан шеберлігімен, елге сыйлылығымен, кайырымдылық пен мейірімділікті өміріне арқау етіп, бүкіл түркі жұртын татулыкка, тазалыққа үндеген, қасиетті әулиесі атанған Қожа Ахмет Хазреті Сұлтан Яссауи еді. Ахмет Яссауи жөнінде ел арасында көптеген аңыз әңгімелер тараған. Егерде, 0 тарихи деректерге жүгінсек, ақын ежелгі қала Исфиджабта (Сайрам) Ибраһим бин Махмуд деген диханның әулетінде дүниеге келген. Әйтсе де, Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған атақты шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
... Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы — шейхым Ахмет Яссауи.
---------------------------------
Ясы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайыктар сарасы — шейхым Ахмед Яссауи.
Демек, Ахметтің тегін Бибіфатимадан тарататын халық аңызы шындык, олай болса, Әзірет сұлтанның он бірінші атасы Ысқақ баб әулие болмақ.
Түрік ғалымы, доктор М. Көпрулу өзінің "Турк әдебиятыңда илк Мутасаввифлар" атты кітабыңда Ахметтің әкесі Сайрамдағы Хазрет Әлидің әулеті Ибраһим атты шейх екенін айтады. Осы пікірге орыс зерттеушісі М. Е. Массон да ден қойғанмен, ол Қожа Ахметті түрік нәсілінен еді дейді.
Сопылық "мистикалық" ағымның түркі тілдес тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Яссауидың өмірбаяны жан-жақты. толық бізге белгілі емес. Өмірінің кейбір деректері ғана жетіп отыр. Ол әлі ғылыми зерттеулерді, ізденістерді қажет етеді. Ұлы бабамыздың туған күні мен жылы белгісіз.Бірақ Әбсаттар Дербісалы қажының жазған деректеріне сүйенсек Қожа Ахмет Яссауи 1093 немесе 1094 жылы туған делінеді. Өлген жылы— 1166. Ер жеткен соң Түркістан (ол кезде Ясы деп аталған) шаһарына келіп тұрады. Белгілі ғалым В. Бартольдтің айтуыңда Түркістан VI ғасырдан XV гасырга дёйін Ясы деген атпен белгілі. Ал, шығыстанушы ғалым Ә. Дербісәлі, қаланың әуелде Шауғар деп аталғанын, кейінірек Ясы болып кеткенін айтады. Ахмет Яссауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты болса керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша баяңдайды:
... Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар кұштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...
Ата-анасынан ерте айырылған ол атақты түркі шейхы Арыстан баб және Жүсіп Хамадани деген шейхтардан тәлім-тәрбие, білім, бата алады. Білімін Бұхарадан жалғастырады. Өзінің ұстазы кайтыс болған соң көп ұзамай туған қаласына оқымысты адам, сопы ретінде қайтып оралады.
XII ғасырдағы көне түркі тіліңде жазылған "Диуани Хикмет" кітабының авторы — Ахмет Яссауи. "Диуани Хикмет" ("Даналық кітабы") оғыз-кыпшақ тілінде өмірге келген, өте қарапайым, көпшілікке түсінікті тілмен жазылған төл әдеби туынды. Ақынның кең өлкені көшіп - қонып жүрген түркі тайпаларының бәріне де түсінікті ауыз екі сөйлеу тілінде әдемі жеткізе алғандығына күмән келтірмейміз.
"Хикметтің" түп нұсқасы сақталмаған. Бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы көшірмелері ғана. Көшірмелері өте көп. Олар негізінен Стамбулда, Қоқанда, Ташкентте, Мәскеуде, Алматыда сақтаулы. Көптеген түркі халықтары "Хикметті" аудармасыз-ақ қиналмай оқый алады. Дін исламнан хабары бар жанға "Хикмет" тілі өте жеңіл. Оны беріліп оқып, тереңірек үңілген адам, Ахмет жырларының қыпшақ тілдеріне өте жақын екенін байқар еді. Шығарманың тілдік лексиконы әсіресе, лексикогеографиялық ерекшеліктері, этносипаттары "Хикмет" тілінің қыпшақ диалектісіне жақындығын айтуымызға белгілі дәрежеде мүмкіндік береді. Кітаптан Орта Азиялық қалалардың мәуелі бақтарындағы алуан жемістер мен райхан гүлдерінен гөрі даладағы қызғалдақ пен қымыздық исі аңқиды. Отырықшы тайпалардың кәсіби тілінен гөрі, көшпенді жұрттың тұрмысына тән сөздер молырақ ұшырасады.
Мәселен, "Құлын", "Гүл", "Қызыл", "Қаршыға", "Сұңқар", "Лашын", "аға, іні", "мал-мүлік", "шейід", "бөрік", "сақал-шаш", "ата-баба", тағы да басқа көптеген сөздер тек мағыналық жағынан да емес, сонымен қатар отардың айтылуы мен жазылуы да қазіргі қазақ тілінде де осы күйде айтылып, жазылатынын ескерсек, шындыққа бір табан жақындай түсеміз. Әрине, бұл жерде "сенікі", "менікі" деген үғым болмауы тиіс. Жалпы адамзаттық биік мәдениет тұрғысынан қарауымыз керек. Себебі Ахмет Яссауи шығармалары тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ рухани мұра екені бәрімізге мәлім. Тарихтан бізге белгілі, ислам дініндегі сопылық ағым VII—VIII ғасырлардан басталады. "Диуани Хикметте" негізінен төрт нәрсеге аса көңіл бөлінеді. Олар: шариғат, тарихат, хақихат, мағрифат.
"Шариғат" ислам дінінің заңдары мен әдет ғұрыптарының жинағы "тарихат" сопылықтың идеясы, сопылық мүддесіне жеткізген жол, "хақихат" құдаймен бірігу оған жақындау, "мағрифат"— дін жолын танып, оқып білу. Ахмет Яссауидің пікірінше "Шариғатсыз", "Тарихатсыз" "Мағрифатсыз" "хақиқат" болуы мүмкін емес. Ақын мүны өз өлеңінде былай деп өрнектейді:
... Ути ғүмырым шарғатқа неталмадым,
Шариғатсыз тарихатқа уталмадым,
Хақиқатсыз мағрифатка баталмадым,
Катиг иуллар пырсыз ничук утар достлар.
-----------------------------
... Өтті өмірім шариғатқа жете алмадым,
Шариғатсыз тариқатка өте алмадым,
Хақихатсыз мағрифатка бата алмадым,
Қиын жолдар пірсіз қайтіп өтем достар...

Міне, түсініп отырсыздар, мұнда Яссауи сопылық ілімдерінің өте күрделі екенін, діни мистикалық сарындағы бұл төрт қағиданың арғы жағында үлкен философиялық арналардан бұлақ көздері бітеліп жатқанын мезгейді. Яссауи өз хикметтерінде сопылық дін ілімі туралы ете көп әрі шын беріле айтады, ол бұл шын мәніндегі білім деп айтады, ал сопылықтың барлық ұсақ-түйегін білмейтін адамды ол "надан" "түк білмейтін","жалған сүюші", "жалған сопы деп есептеді. "Менің асыл хикметімді жаны ауырмасқа айтпағым, Баға жетпес іпжуімді құнын білмеске сатпағын", — деп, бар жан-дүниесімен сопылыққа берілген Яссауи, "егер мен басымнан айырылсам да, бұл жолдан маған жалт беру жоқ",-— дейді.
Ахмет Яссауи аркылы сопылық түркі тілдес халықтардың рухани танымында шешуші орын алды. Сопылық философиялық жүйе ретінде адамдардың дүние-танымының қалыптасуына үлкен ықпал жасады. Бұған дәлел Яссауиден кейінгі көптеген қазақ ақын, жырауларының шығармаларынан да сопылыктың тікелей әсерін байкаймыз.
"Қазакстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және табыспен таралуына мына жағдай да әсер етті. Ол өз ілімін жеңіл және түсінікті тілмен, әсем бояулы өлең, жырларымен баяндайды, сопылық идеяларды жергілікті салт жырларымен үйлестіре дәріптейді.Ахмет Яссауидің Орта Азия мен Қазақстанның түркі тілдес халықтары арасында зор беделге ие болуы Яссауидің ислам заңдарын Шығыс сопылық ілімдік лангейзммен және бақсылық жыры элементтерімен икемді үйлестіре алуынан еді Яссауи былай дейді: "Кімде-кім құдайды есіне алса, ол онымен табысқанын көре алады". Сондықтан да Яссауи үшін құдайды тану өзін-өзі танумен бірдей. Сопылықтағы доктрина құдайды мистикалық сүю болып табылады. Яссауи ілімінде бұл доктрина оның "таным" теориясының бөлінбес бөлігі бола тұрып, ерекше орын алады.
Яссауиден бұрын түркі нәсілдері Тәңірге табынатын болса, енді олар Аллаға сыйынатын болды. Яссауи сопылығы арқылы бүтін шығыс философиясымен, әлемдік діни философиямен хабардар боламыз. Сопылықтың ықпалын, Яссауиден кейін өмір сүрген көптеген ақын, ойшыл ғұламалардың еңбектерінен кездестіреміз. Ахмет Яссауи өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада өткізеді. Сопы "алпыс үшке келдім, енді былайғы өмірім күпірлік, пайғамбардан аспақ күнә" деп өзіне бір тоқтам жасайды. Халуетте тіршілік еткен ақын өмірдегі жиған-терген, естіген, көрген, оқыған білгендерін сарапқа салып, қияли күй кешеді. Осы фактінің өзі, нақ сол сопылық Мұхамедті жаратылыстан тыс адам ретінде көрсетіп, оны құдай қатарына қосты және ол Мұхаммед заманына оралуды уағыздады.
Қожа Ахмет Яссауидің қанша жыл жасап, ғүмыр кешкені белгісіз. Бір деректе 73 жас, бірде 85 жасты айтады. Халық аңыздарын негізге ала отырып, Жүсіпбек Аймауытұлы, Ахмет Яссауиді 125 жыл өмір сүрді дейді. Оны растайтын "Хикметте" мынандай өлең жолдары бар.
Иер устида улмас бурун тирик улдим,
Алтмиш учта суинат деди иштіб билдім.
Иер астида жаним била куллик қилдим,
Иттиб, уқиб, иерга кирді Кул Қожа Ахмад.
Ираилардин фаиз уа фатух алалмадим.
Иуз Игрима бишка кирдим билалмадим.
Хақ тағала тағатларын, Қылалмадым,
Иштиб, уақиб перға қирди Қeл Қожа Ахмад.

Осы жолдарды негізге алсак, Қожа Ахмет Яссауи жаңа санақ бойынша 1041 жылы дүниеге келген болып шығады. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі мен одан қалған асыл мұралары әлі де көп ізденістерді, ғылыми зерттеулерді керек етеді. Ахмет Яссауи өзінің үзақ өмір жолын түйіндей келіп:
Қожа Ахмет, басынды елге ие біл,
Ақиқатты таза сүйе біл.
Дүниеқорлар кетсін бықсып өзімен
Халық қана дүниеге ие 6ұл, —
деп, Ахмет Яссауи тек насихатшысы емес, XII ғасырда өмір сүрген философ, ұлы ғұлама мейірімді кішіпейіл ойшыл акын ретінде түркі жұртына танымал болды.
Ахмет Яссауи халқымыздың рухани жебеушісі, кейінгі ұрпақ тәуіп етер қасиетті әулие. Оның мазараты мәдениетіміздің мерейі, ұлтымыздың мақтанышы.
Сондай-ақ жақында ғана Түркістан қаласынан ашылған университетке Қожа Ахмет Яссауи аты берілуі ұлы бабамызға деген үлкен құрметтің белгісі болса керек. Бұл кейінгі ұрпақ парызы.
К. Тәжікова, Ш. Шағатаева
Қазақ. Жоғары оқу орындары студентеріне арналған оқу құралы. Алматы. "Білім" - 1994

Сайран ӘБУШӘРІП
тарих ғылымдарының докторы, профессор

ИАССАУИ ҰРПАҚТАРЫ

Көптеген деректерде Ахмет Иассауи хижраның 562 жылында дүниеден өтті деп көрсетіледі. Бірақ, Иассауидің: «Сол себептен 63-те жерге кірдім» дегені -өлдім дегені емес. Қожа Ахмет сонау балалық кезінен бері пайғамбар сүннатын орындап келген. Пайғамбар 63 жасында көз жұмғандықтан, Иассауи де пайғамбар жасында жер астына кірген. Хонақтың (мешіттің ішкі бөлігі) бір жағынан жер қазылды, қам қыштан жер астында бір құжыра құрылды, құжырада лақат түрінде бір орын жасалды. Өмірін сол мәуетханада ғибадатпен, адамдарға софыльқ жолды ұғындырумен өткізді.
Түрік галымы Мухаммад Фуат Кетрци Заданың «Түрік әдебиетіндегі алғашқы софылық ағым өкілдері» деген үлкен еңбегінде сол құжыраньң бүгінгі заманға шейін тіпті бұзылмай жеткені айтылған (кітаптың 1918 жылы жарық көргенін еске алайық).
Бір кітапта Иассауидің Шейх Нәжімиддин Құбрамен замандас болғаны айтылады. Кубра Хижраның 618 жылында қайтыс болғанын есепке алсақ және Ахметтің туылған жылы Хижраның 499 жылы десек жоғарыдағы аңыздардың дұрыстығына сенгің келеді.
«Диуани хикмет» сол Мәулітханада жазылған. 99 муриді одан рухани сабақ алған.
Иассыда осы күнге дейін жұрт аузында жүрген сөздер мен «Жауохир вл-абрордағы» аңызға қарағанда, Қожа Ахметтің Ибраһим атты ұлы көп ұзамай шетінеген. Сондай-ақ Гвуһары Хушназ (кейбір кітаптарда Гауһры Хушнас, Гәуһары Шәһназ делінген) есімді қызы болған.
Жалпы алғанда, шығыс пен батыс түрікілерінің арасында өздерін Иассауидің нәсіліненбіз деп айтатындар барінылық. Қожа Хасан Нахибұл Шароф Бухоридің «Мазакири ахбоб» шығармасының қолжазбасында Хижраның X ғасырында Самарқанда тұрған, Абдуллаханның сарай ақыны Шәйх Зжриә Иассауидің әулетінен екені айтылады. Хижраның XI ғасырындағы османдық мәшһур саяхатіны аулие Шалаби де өзінің Иассауи нәсілінен екенін жазған. (Әулие Шалабидің 10 томдық «Саяхаттар кітабы» Ыстамбұлда, одан орысшаға аударылып Мәскеуде басылған екі кітабы бар). Біздің дәуіріміздің XV ғасырында Түркістанда ғұмыр кешкен мәшһур ақын Атой да Иассауидіи нәсілінен.
«Хазинатул суфие» кітабында жазылғанындай, Хижраның XI ғасыры аяғында нәсілі Иассауиден тараған бір адам - Қожа Хафиз Ахмад Иассауи Нақышбанди есімді софы өмір сүрген. Бұл дәуір заманның зайылымен отаны Түркістаннан жырақта - Арабстан, Мекке, Мәдина, Кудыс, Шам, Ирақ, Рум, Рус мемлекеттерінде болып, Үндістанға барған, Кашмірге келіп, сол жерде Ыжраның 1116 жылы дүниемен қоштасқан. Бүгінгі күнде де дүниенің түрлі бүрыштарында Иассауидің ұрпақтары бар. Мәселен, сондай ұрпақтардың бірі Арабстан мен Түрікияда тұратын Шейһ Исмайыл ұлы Шаһоббидин Иассауи. Ол 1919 жылы Түркістанда туылған екен. Әкесі Исмайыл Ханақох та шейх болған. Ол 20-30-жылдарда қуғын-сүргінге ұшырап, содан жан сақтап қалу үшін шет елге қашып бара жатқанда кеңес әскерлері атып тастаған.

Ақын хикметтерінен алынған мына шумақтарға назар аударалық (26-хикмет):
Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім,
Алпыс үште суннат деді, жерге кірдім.
Жер астында жан-жүрегіммен құлшылық еттім,
Аятын, оқып, жерге кірді Құл Қожа Ахмет.
Жүз жиырма беске кірдім, біле алмадым,
Хақ Мұстафа суннаттарын қыла алмадым.
Адамдардан қош көңіл мен жылылық ала алмадым,
Жүз жиырма беске кірдім, біле алмадым.
Көріп отырғанымыздай, Иассауи шамамен 125 жыл өмір сүрген екен. Егер оның 1166 жылы қайтыс болғанын еске алсақ ұлы тұлғаның туылғанына биыл 951 жыл толады екен.

Мухтар ҚОЖАЕВ

ҚОЖА АХМЕТ ИАССАУИ ҰСТАЗЫ АРЫСТАН БАБ

Кез келген ілімді танып білуде оны тудырған заман мен оны берген орта зерттеу нысанасына айналуы тиіс. Осы тұрғыдан иассауитану ғылымы үшін Арыстан Баб жөніндегі деректер аса құнды. Оларды жинау, талдау арқылы ұлы ойшыл нәр алған рухани көздерді анықтауға жол ашылмақ. ғылыми әдебиетте Арыстан Баб жайындағы мағлұматтар аз. К.Г.Залеман, Ә.Диваев, В.В.Бартольд, М.Е.Массон, А.А.Семенов1, Дж.Тримингэм,2 И.Меликофф3 еңбектерінде Арыстан Бабтың Қожа Ахмет Иассауиге ұстаздық еткені бір сөзбен ғана аталып өтеді. Ә.Муминовтың пікірініне, Арыстан Баб Отырардағы мубайидийа ілімін ұстаушылар кауымының рухани жетекшісі болған.4 Ал мубаййидийа бағыты сол кезден алдыңғы қатарлы ілімдердің бірі болыпты. Оның негіздерінен ғулама ғалым Әбу Наср ел-Фараби де сусындағаны қазір далелденғп отыр. Арыстан Баб ислам дінінен басқа отыз үш дін негіздерін білгені жөніндегі халық аңызының хабары оның терең энциклопедиялық білім иеа болғанын аңғартады.
Молла Муса Сайрамидің «Тарих-и аминийа» еңбегінде XVI ғасырдың ханы Әбілғазы Убайдаллах куәландырған Арыстан Бабты Әзірет Әліден тарататын шежіре келтіреді: Әлі-имам Мухаммед Ханафийа - Абд ал-Фаттах Баб - Абд ал-Жаббар Баб - Абд ар-Рахман Баб -Абд ар-Рахим Баб - Абд ал-Жалил Баб -Абд ал-Карим Баб - Ысқақ Баб- Исма'ил Баб-Омар Баб-Осман Баб-Ифтихар Баб-Махмуд Баб-Илйас Баб-Арыстан

1 Залеман К.Г. Легенда про Хаким-Ата/ Известия императорской Академии наук. 1898.Т.ІХ, №2, 126;
2 Диваев А. Из области киргизских верований. Баксы как лекарь и колдун.Казань, 1899, 5;
3 Бартольд В.В. Соч., Т.5. М., 1968, 18.112 Тримингэм Дж. Суфийские ордены в исламе. М., 1989, 54.
4 Муминов А.К. Новые направления в изучении истории братства йасавийа. Общественные науки в Узбекистане. 1993. №11-12, 36.

Баб' О.Муминов муны Арыстан бабтың ататегі деп танымайды. Шығыстанушының пікірініне, бұл Отырардың бас әулиесіне Мухаммедтің өсиеті, ілімі кімдер арқылы жеткенін көрсететін тізім (силсила).
Арыстан Баб есімі Қожа Ахметтің «Диуани Хикметінде» жиі аталады. Өлең жолдарынан Арыстан Бабтың ұстаздық қызметі айқын байқалады. Бірініні хикметте «Жеті жаста Арыстан Бабама бердім сәлем» деп К-Ахметтің ұстазымен алғаш кезіккен уақытын көрсетеді. Және бұл кездесу ақын өмірінде шешуші болғанын екініні хикметтегі мына жолдар байқатады:
«Жеті жасымда Арыстан Бабам іздеп таптым.
Көре сала пердемен бүркеп жаптым,
Биһамди-л-Лахи таныдым деп ізімді сүйді.
Сол себептен алпыс үште жерге кірдім»
Тәрбие, оқудың кейбір қырларын «Арыстан Бабам ислам дінін баян қылды»2 (екініні хикмет), «Мың бір зігар үйретіп, мейірбандық жасады» (тоқсаныніны хикмет) деген сөздерден танығандай боламыз.
«Арыстан Бабам айтты», «Арыстан Бабам сөздері естіңз, тәбәррәк»3 деген жолдар жиі қайталанатын тоқсаныніны хикмет Арыстан Баб өсиеттерінен тұрады десе де болады. Оның бірініні бөлігі құдай жолына түскен шәкірттер қандай болуы тиіс деген сауалға ұстаздың берген жауабы сияқты. Онда дүние мен мансап үшін күтілетін жамандық пен қиянат атаулының бәрінен қаш деген уағыз айтылып, талапкерге хақ жолынан айныма деген үндеу орын алған. Хикметте «кісі малын жейтіндерді», «айла қылатындарды», «иманын, дінін бергендерді» әшкерелейді, нысапшылдың, қанағт-рақым дәріптеледі.
Осыдан Арыстан Бабтың кейбір зерттеушілер жазғандай, әдеттегі сауат ашатын мектеп дәрежесіндегі мұғалім емес екенін аңғаруға болады. «Диуани Хикмет» бізге Арыстан Бабтың тәлім-тәрбиесінің мазмуны софылық, адамның рухани жағынан жетілу жолы екенін көрсетіп тұр.
Арыстан Бабты кейбір аңыздарда Салман Парсы деп таныстырады. Бұл пікірдің негізсіз екенін қолымызда бар материалдармен Арыстан Баб кесенесі жайындағы зерттеуімізде көрсеткен болатынбыз. «Әмір Темір аманаты» деген тарихи шығармада Салман Парсының

1 Молла Муса бен Молла Айса-ходжа Сайрами. Тарих-и амнийа. Перевод В.П.Юдина/ Материалы по истории казахских ханств XV-ХУШ вв. Алма-Ата., 1969, 488.
2 Қожа Ахмет Иассауи. Кырық хикмет. Түркістан, 1991, 21.
3 Қожа Ахмет Иассауи. Диуани Хикмет. Ежелгі дәуір әдебиеті. 2 кітап. Алматы, 1991, 130-131.

нурлы гулзарасы (ягни мазары) аталады да, оган Мада' ин (қазіргі ал-Мада' ин қаласы) қазынасынан өз дәрежесінде күтіп тұру үшін қаражат (уақф) белгіленгені жөнінде хабар бар. Бұл Салман Парсы кесенесінің Иракта орналасқанының тағы бір дәлелі. Тоқсаныніны хикмет Арыстан Бабты «арабтардың ұлығы» деп көрсетеді. Арыстан Баб ұрпағымыз деп санайтын әулиенің байырғы шырақшылары Нарымбетов әулеті де өздерін арабтан тарататын қожаларға жатқызады. Ал Салман Парсы ирандық (яки парсылық) болғаны белгілі. Ол қазіргі жыл қайтаруымыз бойыніна шамамен 655-667 жылдары дүние салыпты.
Арыстан Бабтың қабірі ежелгі Отырар қаласының маңында. Бұл түрік тілді халықтардың ертеден қастерлеп келе жатқан орындарының бірі. Мысалы, «Қиса Алпамыста» Байбөрі мен Аналықтың перзентке зар болып, әулие жерлерді аралап, бала сүрауы темендегідей сүреттеледі:
«Самарқанның қаласын
Самарқанда сансыз бап,
Ардақтап әбден арасын.
Жалықпай сүрап әркімнен,
Әр әулие намасын.
Бұқарға жол тартты,
Аллага тартып наласын.
Баһауәдин Нақиінбент
Зиярат қылды моласын.
... Түркістанда түмен бап,
Сайрамда бар сансыз бап,
Отырарда отыз бап.
Бабалардың бабын сүрасаң,
Ең үлкені Арыстан Баб».
Әулиелер иерархиясында Арыстан Бабтың ең басты, ең жоғарғы темкішекте тұрғанын Байбөріге құдай бала берді деген қуанышты хабарды жеткізген Баба түкті Шашты Әзіз сөзінен де аңғаруға болады:
«Жам әулие жиналдық,
Бастығы болып Арыстан Баб,
Жабыла тілеп жыладың
Жарылқап берді Жаппар Хақ.

Арыстан Баб есімінің қазақ бақсылары үшін де қадірлі болғаны Әбубәкір Диваевтің 1899 жылғы мақаласындағы материалдардан да белгілі болып тұр. Осыған қарағандаг Арыстан Баб ислам мен көне түрікілердің ескі сенім-нанымдарын түсіндіріп жақындастырған жоқ па? — деген жорамал туады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, Арыстан Баб кесенесіндегі қабірлердің орналасу ерекшеліктері де назар аударарлық. Арыстан Баб жатқан бөлмеге кіре берісте есіктің екі жағында көлемі жағынан шағын екі белгі көтерілген. Зиярат етіп келгендерге бұлардың бірінде Лашын Баб, ал екінінісінде Қарға Баб жатыр деп тусіндіреді. Алайда Лашын Баб пен Қарға Баб жайлы ешқандай әіңгме айтылмайды. Осыған орай, Әзірет Сұлтан қорық-мұражайында сақтаулы тұрған, осы жинақта жарияланып отырған Баян ауылдан келген зияратінының қолжазбасы қызық. Онда Арыстан Баб дүние салған соң, оның моласына екі құс ұшып келіп, қонады. Бірі - қарға, бірі - лашын делінеді. Көне тұрғаларде бұл екі құс - қарға мен лашын киелі деп есептелген. Тұрға халықтарының шығу тегі жайындағы көне аңыздарда Ашина елін (тұркілердің бабасын) жау шауып кеткенде, жалғыз бала аман қалып, оған ру тотемдері көмекке келеді. Касқыр баланы бауырына алып емізіп, аспан әлемінің емінісі - қарға ет әкеліп береді. Көне шаманизм белгілері көп сақталған якут бақсылары да қарғаны пір тұтады. Якуттердің ішінде кангалас руының тотемі қарға болған екен. Кейбір деректерде огуздардың бегдили тайпасының пір тұтатын жануары ретінде қарға аталады.
Казақ тілінде қарға сөзіне байланысты туған мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер оның қасиетті құс болғанын аңғартады. Мысалы, «біздің де қолымызга қарға тышар», «қарға тамырлы қазақ» делінеді, ал «қарғам-ау» деген сөз «қарағым», «қалқам» деген ұғымда қолданылады. Ертеде қазақ қаніна балаң бар деген сүраққа - пәлен қарға ұстап отырмыз деп жауап берген. Орта жүздегі Қара-керей руының атауын қарғаға байланыстырады.
Қырандар тұрік тайпаларының тотемдері болған. Лашын сұңқар тектестер ішінде ең қыраны да, атақтысы да болып саналады. Арыстан Бабтың есімі қазақ бақсыларының өлеңдерінде аталуы, Арыстан Баб дүние салған соң түрікі тайпаларының қасиетті құстарының ұшып келуі жөніндегі әңгімелер Х-ХІ ғасырларда исламның шаманизмнің қабысу процесінің орнағанының айғагы. Сырдың орта бойында интенсивті тұрде жүріп отырған сенім-нанымдар синкретизмі Арыстан Баб тұлғасында кейін оның шәкірті негізін қалаған иассауийа ұймінде орын алды.
Арыстан Баб Қожа Ахметтің рухани әкесі болды. Дж.Тримингәм жазғандай: «Иассауи дәстұрі таза тұріклік баөытта болды. Ол түрікі шайхы Арыстан Баб дүние салғаніна оның қолында тәлім-тәрбие алды». «Диуани Хикмет» пен Сулеймен Бақырғани өлеңдерінде және аңыз әңгімелерде Қожа Ахмет Иассауидің ұстазы ретінде тек Арыстан Баб көрсетіліп, Хамаданидің аталмауы, бұқаралық софының ұстаздығы женіндегі зерттеушілердің тұжырымын қайта тексеруді талап етеді. Қалай болғанда да, Қожа Ахмет іліміне тән тұлғалық бағыттың тамырлары түрікі тайпаларының мекені оның туған өлксі - Сыр бойында жатқаны хақ.

Аңыз Түбі - Ақиқат

Ибраһим Шайх Пен Қожа Ахмет Иассауи жайындағы аңыз-әңгімелер.

Ысқақ Бабтың урпақтарының бірі Ибраһим шайхтан екі бала болады. Бірінің аты Қожа Ахмет Иассауи, екіншісінң аты Садр шайх. Міне осы екі бала тұралы мынадай аңыз-әңгіме бар.
Бірде Қожа Ахмет Иассауи Сайрамда (Испиджаб) тұрған кезінде үйден далага шықса, атасы Ибраһим шайх шұқшиып жер шұқып отыр екен. «Ата, не істеп отырсыз?» — деп сүрағанда: — «Е, балам, егістікті жекелеп отырмын» — деп жауап береді. «Ой, ата-ай, соған да уақыт жұмсап, әуре боласыз ба, бір ауыз сөзбен бітрмесіз бе?» — дейді. «Ондай қолымнан келмейді, қолыңнан келсе, жасай ғой», - дейді. Сонда жас Қожа Ахмет тұрып: «Жегенің жерге қал, бөтенің бетке шық»,-деген екен.
Дәрет алып келген атасы қайран қалып: «Е, балам, екі қошқардың басы бір казанға сыймайды дегендей, енді бұл жерден не сен, не мен кетуім керек», - депті. Сонда Қожа Ахмет тұрып: «Сіз жасыңыз келген ағасыз, мен жаспын, мен кетейін», - деген екен. Сонымен, ақ түйеге мініп, жүріп кетеді Сондағы ойы - осы ақ түйе қай жерге барып шөксе, сол жерге қоныс тебу. Сейтіп, ақ түйе шөккен осы Түркістан жері оның мекен-жайына айналады. Арада біраз уақыт өтеді. Бір күндері Қожа Ахмет ата-анасына сәлем беріп қайту үшін Сайрамға келеді. Дем алып, тыныстаған соң, атасы сөз қозғап: «Иа, қарағым, қайда болдың, қай жерге қоныс тептің?»
— деп сауал береді. Сонда ол: «Ақ түйем Тұрінстан шаһарына шөкті», - деп жауап берген екен. Сол жер мына қазіргі Қожа Ахмет Иассауи ғимараты жайласқан жер. Сонда атасы тұрып: «Балам, сен сол жердің халқымен сұхбаттастың ба, не байқадың?» дегенде, «Иә, ата, сухбаттастым, бәрін де білемін, бірақ соны біле тұра, мен сол жерге қоныс тебуге бел байладым»,-деп жауап береді. Баласын сынамақ болған Ибраһим шайх: «Иә, не байқадың, айтшы», - дегенде, жас Қожа Ахмет былай жауап берген екен: «Ол жердің халқы арқаңнан қағып тұрады, аяғыңнан шалып тұрады». Сонда мұны естіген атасы, баласының зеректігіне риза болып: «Иа, балам, дұрыс айтасың, бірақ соны біле тұрып, неге қоныс тептің?» дегенде: «Жақсыны жолға салу оңай, жаманды да жолға салып көрейін», - деген екен.
Қожа Ахмет 63 жастан кейін хилуетке кірген және қалған өмірін сонда өткізгені белгілі. Көп мәліметтерге қарағанда, ол жуз жиырма бес жыл өмір сүрген болса, соның ішінде алпыс екі жыл өмірін сол жер астында хилуетте өткізген. Себебі, «Мен пайғамбардан артық емеспін, соның ізбасарымын, сол себепті мен алпыс үштен кейін жер астына кіруім керек»,- деп ойлаған. Екінші жағынан, жер ұстінде жүріп, халықтың жан тазалығын жақсартуға күші жетпегенін сезгендіктен, жер астына түсіп, сол көңілге түйгендерін хикметтері арқылы жазып қалдыруды мақсат еткен деседі. Осы себепті болса кереқ хикметтердегі сөздердің бәрі жан тазалығына арналған даналық сөздер.
Бұл жерде бір айта кететін жәйт, адамда тән тазалығы және жан тазалығы деген ұғым бар. Тән тазалығын жұыну, шомылу, дәрет алу арқылы тазартуға болатын болса, ал жан тазалығы деген ол бүкіл жан-дүниеңнің, яғни рухани ішкі сарайыңның таза болмағы деген сөз. Бұл ете қиын. Себебі — «Алтын көрсе періште жолдан таяды», - деген сез бар. Қожа Ахмет халықты сол ақиқат жолға бағыттауға көп әрекет еткенмен, ойлағанын жүзеге асыра алмай, ақырында жер астына түседі. Сөйтіп хилуетте жатып, өшпес еңбек жазып, мұра қалдырған. Сол хикметті Құранмен теңейді. Оған себеп Құранды қарапайым халық түсіне бермейді. Оның үстіне, хикмет жергілікті тұрік тілінде жазылған. Соған байланысты көп халық Қожа Ахметті түрікі тектес халықтан шыққан деп топшылайды. Хикметтің түрік тілінде жазылуы соған дәлел дейді. Өзінің Хазрет Алидің ұрпағы екенін біле тұрып: «Менің кіндік қаным осы жерге тамған, мен осылар үшін ерінбей еибек етуім керек. Бұларды имандылыққа шақыруым керек»,- деп есептеген. Егер ол хикметін арабша жазғанда, ешкім оны бәрібір Құран сияқты түсінбеген болар еді. Сөйтіп, ол соңында әрбір адамға рухани азық боларлық мол мұра қалдырған. Оның хикметтерін сол кездің өзінде халық жатқа айтқан болса, ол еңбек әлі күнге өз мәнін жоғалтпай халқының рухани бастауына айналып отыр.

Маулана Сафи ад-дин Оруң Қойлақы тұралы аңыз-әңгімелер.

Жоғарыда айтылып өткен Ибраһим шайхтан екі бала болады. Сол баланың бірінің аты - Садр шайх. Садр шайхтан екі бала тараған: бірінің аты Абд ал-Малиқ екіншісінің аты Данышманд қожа (лақап аты Оруң Койлақы). Данышманд қожадан Маулана Сафи ад-дин Орун Қойлақы дүниеге келеді. Бұл кісі Қожа Ахмет Иассауидің немере інісі әрі ізбасары саналады. Шежірені ақырғы ұстаған кісі, осы Қойлақы. Осы аңыз-әңгімелер желісі сол аталмыш шежірені пайдалана отырып жазылды. Әрі онда айтылған, көрсетілген жерлерге арнайы барып, көзбен көріп, ой желісін жалғастырып отырмыз.
Бұл кісі 93 жыл өмір сүрген, ғұмыр бойы тәуіпішілдікпен айналысқан.
Маулана Сафи ад-дин Оруқ Қойлақы бабамыздың сүйегі Қызылорда облысының Жаңақорған ауданындағы Өзгент деген жерде жатыр. Ол жоғарыда айтып еткендей, Қожа Ахмет Иассауидің немере інісі, әрі ізбасары. Ұлы ақын Иассауи ұрпақтарының шежіресін жазған да осы кісі.
Басқа әулие кісілерден бұл кісінің де өзіндік ерекшеліктері туралы аңыз-әңпмелер баршылық. Соның бірі мынадай: бірде оған Сырдарияның жоғарғы ағысында тұратын әулие кісі түсінде аян береді. Әлгі кісі: «Ей, Маулана Сафи ад-дин Оруң Қойлақы, мен саған мөрі бар тас жібердім, ол пәлен иірімде тұр, сен барып соны ал», - депті. Орнынан тұрып, жігіттеріне әлгі тас тұрған жерді сілтеп жіберіп алдыртады. Шынында да, әлгі тас иәрімде шыркөбелек айналып тұрған екен. Енді бұған жауап берейін деп ойланады. Содан ішіне су өтпейтін мықты бір сандық жасатып, табанына ақ мақта төсеп, ортасына май шырағдан жағып қояды. Сырдың суын кері ағызып, әлгі сандығын суға жібереді де, өзі әлгі кісіге аян береді. Ол кісі ертемен тұрып дарияға барса, айтқан жерінен сандықты көреді. Ашып қараса, шырағдан, әлі жанып бітпеген, мақтасы да құп-құрғақ, сол күйінде. Содан әулие кісі қайта аян беріп: «Мен сені мойындадым, әулиелігіңе кумәнім жоқ», - деген екен. Койлақының басына қам кесектен соғылған мазараты бар, әлгі тас сол жерде әлі де тұр. Қасында әкесі Данышманд шайх жатыр. Сәл әріде бабасы жатыр.
Садр шайх бейіті орналасқан жерде ол кісі жайында ел аузында осындай әңпмелер көп сақталған. Біз әңгіме қызықты, тартымды, әрі делелді болу үшін осылай қысқа мысалдарға ғана жүгіндік.

АРЫСТАН БАБ ТҰРАЛЫ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР.

Арыстан Баб тұралы аңыз әңгімелер көп. Ол кісі бұрын да көптеген дінге кіріп, олардың ішінен ислам дінінің ерекшелігін айқын аңгарған. Сонымен қатар, барлық діннің ішінде ең жоғары рухани молы ислам діні екеніне көзі жетіп, соны мойындаған. Бұл аңыздарға карағанда, Салман Фариси (Арыстан Бабтың лақап аты) исламға дейін отыз тоғыз дінді білген дейді. Бірақ соның ішінде исламды мойындап, Мухаммедтің ізбасары болған екен.
Соған байланысты айтылып жүрген аңыздардың бірі «Аманатқа» қысқаша тоқталайың. Бірде Меккеде Мухаммед пайғамбар халықты жинап: «Менің өмірім жетер емес, менен төрт жүз жылдан кейін түрік елінен ізбасарым дүниеге келеді. Соған кім мына аманатты тапсырады», - дейді. Сонда ортаға Арыстан Баб шығып: «Мен тапсырар едім, егер ғұмырым жетсе», - депті. Ол кезде Арыстан Баб үш жуз жаста еді. Сонда Мухаммед Алламен тілдесіп, «ғұмырыңды созуға рұқсат берді», -деп жауап беріпті. Аманат құрманың сүйегі екен, соны ел алдында Мухаммед Арыстан Бабқа тапсырады. Сонда: «Мен оны қалай тапсырамын?» деген, оган: «Өзі алдыңнан шығып сүрайды», - дейді Мухаммед. Арада көп жыл өтін, Түрікстанды аралап жүргенінде, Арыстан Бабтың алдынан жеті жасар бала (бір деректерде он бір жасар) шығып: «Ата, аманатымды бер»,- деген екен. Сонда Мухаммедтің айтқаны есіне түсіп, ол аманатты иесіне тапсырыпты. Бала алды-артына қарамай, жүгре жөнелмек болғанда: «Мен неше жыл сақтағанда, аманат үшін бір ауыз жылы сөз айтпадың ғой», - дейді Арыстан Баб. Сонда бала артына қарап тұрып: «Маңызын сорып, сүйегін маған бердің», - деген екен. «Мейлі, сонда да батамды берейін» депті де, «Саған түнесін, менен тілесін, аумин»,- деп жүріп кетіпті. Міне, содан бері зияратқа келген халықтың Арыстан Бабқа түнеп, Ахмет Иассауиден тілеуі содан қалған дәстұр екен. Сондағы жас бала, Мухаммедтін ізбасары, Арыстан Бабтың шәкірті, «Диуани Хикмет» атты еңбекті жазған, әлемге аты әйгілі осы Ахмет Иассауи еді. Ал Арыстан Бабтың ғимараты Сыр бойында Отырар шаһарына жақын жерге орналасқан. Бұған қосарымыз, бұл тастың кім екені әлі белгісіз, бірақ дін таратушы болғаны елге мәлім. Арыстан Баб туралы аңыз-әңгімелер бар. Ол кісі көп жыл өмір сүрген. Көзі тірісінде тау-тасты жиі аралап, емдік шөп жинап, қолдан өзі дәрі-дәрмек жасайды екен деген әңгіме де бар. Сонымен бірге, емішілікпен де айналысқан. Мүмкін, ұзақ өмір сүруіне емішілігі себеп болған шығар.

АҚСАҚ ТЕМІР ТУРАЛЫ АҢЫЗ-ӘҢГІМЕЛЕР.

ғұлама бір кісі түс көріп жатқанда Ахмет Иассауи аян беріпті: «Сенің шәкірттеріңнің ішінде дінді қатты сыйлайтын әрі келешекте ел билеуші болатын бір бала бар»- депті. «Мен оны қалай білемін?»- дегенде: «Балалардың бәрін жинап алып, торғайдың балапанын алдыр, оны ешкімге көрсетпей өлтір деп бүйыр, сонда білесің»,- депті. Ертесіне медресеге келген ұстаз қырық шәкіртін жинап алып: «Барлығың барып, бір-бір шымшықтың балапанын әкеліңдер», - деп бұйырады. Балалар жүгіріп кетіп, бір кезде бір-бір балапаннан алып келеді. Ұстаз оларға: «Енді осы балапандарды ешкім көрмейтін жерге апарып, бәрін өлтірін келіңдер»,- деп бүйырады. Барлығы қайта жүгіріп кетеді де, ешкім көрмейдіау деген жерге барып, балапандардың мойындарын бұрап жұлып, ұстаздарының айтқандарын орындайды. Ішінде бір бала ғана балапанды өлтірмей қайта әкеледі. «Сен неге өлтірмедің?» деген сүраққа, «Ешкімге көрсетпе дедіңіз ғой, ешкім көрмегенмен, құдай көрін тұр,өлтіре алмадым» - деп жауап беріпті. Сонда ұстаз келешек ел билеушінің осы екенін білген екен. Ұстазы оған ерекше көңіл бөліп жүріпті.
Күндердің күнінде Ақсақ Темір ел билеуші болып, жорыққа шыға бастаған кезінде, Ахмет Иассауи түсінде аян беріпті. «Сен менің басыма ғимарат тұрғыз, менің әруағым сені демеп жүреді», - деген. Сонда Ақсақ Темір: «Мен сені қайдан табамын?» - дегенде, «Жолды мен өзім көрсетіп отырамын»,- деген екен. Сонымен, Ақсақ Темір бел байлап, Қожа Ахметті іздеп шығыпты. Ұзақ жүріп, Түркістан шаһарына келгенде түсінде аян беріп, жатқан жерін айтады. Таңертең ертерек барып қараса, шынында да, кішкене ғана мазарат тұр екен. Құран оқып, ертесіне іс бастапты. Кешке дейін біраз дуал қалап қойған екен, таңертең барса, бұзылып жатқанын көреді. Басына қарауыл қояды. Таң алдында үйықтап кетіп, кімнің бұзғанын білмей қала береді. Болмаған соң үшінші күні өзі барады. Таң алдында үйқы қысады, үйқыға бой алдыра берген соң қолын қанжармен тіліп жіберіп, үйықтамау үшін түз сеуіп қояды. Сонымен, бір кезде караса, үлкен көк өгіз келіп, дуалды майқандап жатыр екен. Не істерін білмеген Ақсақ Темір ойланып қалады. Түсінде Қожа Ахмет тағы да аян беріп, былай депті: «Ол көк өгіз Арыстан Бабтың аруағы, соған қапаланып бұзып тастап жатыр. Ол менің ұстазым, сен оның аруағын аттап өттің, сол үшін алдымен оның басына ғимарат тұрғыз. Содан соң маған қайта келерсің»,- депті. «Мен оны калай табамын?» - дегенде, «Мен өзім жол сілтеп отырамын» - деп жауап береді. Сонымен, ерте тұрып, Отырарға бет алады. Кешке сонда жетін үйықтап жатқанда, түсінде аян беріп, жатқан жерін көрсетеді. Таң ата басына барып, Құран оқып, құрылысты салуға кіріседі. Басталған құрылыс ойдағыдай аяқталған соң, демалып жатқанда және түсінде аян беріп: «Міне, енді сәті болды, енді менің басыма ғимаратыңды салдыра бер»,- дейді. Сонымен Түрікстанға қайта келіп, Қожа Ахмет мешітін (кесенесін) салуды бастаған екен. Бірақ құрылыс жұмыстары жақсы жүрін жатқанда, Самарқанда басқа бір қауырт жұмыс шығып, құрылыс салып жатқан ұста сол жаққа кетіп,көптеген себептермен қайта оралмаған-ды. Содан ғимарат құрылысы толық бітпей калады. Сол кезден бастап Ақсақ Темір жорыққа шығар кезінде үнемі Түркістанға келіп, Ахмет Иассауидің басына зиярат етіп, ас беріп, тайқазаннан дәм тату әдетке айналған екен. Сондай бір сапармен келгенде, қатты сырқаттанып, осы жерде қайтыс болған деседі. Оның айтқан өз өсиеті бойынша, ол Самарқанға қайтуы керек еді. Бірақ халық арасында шу шықпасын деп, білдірмей «Әмір науқас» деп жол жүрін кетеді. Сол жолда Отырардан бері жайғасқан Темір бекетіне келгенде, бір демалыс жасаған көрінеді. Соның құрметіне «Темір» аталып кетіпті. Содан «Темір Арлан» деген жерге барғанда, халың Ақсақ Темірдің қайтыс болғанын біліпті, сыр ашылған көрінеді. Міне, «Темірлан» аталуы содан шыққан екен деп ел аңыз етіседі. Ол Темір арқылы лаң шықты деген ұғымды білдіреді. Бұған қосымша, парсы тілінде ақсақ дегенді «ланг» немесе «ләң» дейді, содан қалған «Темірлан» аталуы да мүмкін ғой. «Темірләң», ягни Ақсақ Темір, қалай болғанда да, осы әңімелердің бір шетінде шындық жатқаны ақиқат.

МАУЛАНА АХМЕТ (ЛАҚАП АТЫ - МАХДУМ-И А'ЗАМ) ТУРАЛЫ ӘҢГІМЕЛЕР.

Батыр қожа йінан ұлы Құрбанқожа йінанның жазып қалдырған шежіресінде мынадай сөз келтірілген: «Хазрат Махдуми А'замга қиргиз, қазақ барінаси муриддир». Бұл шежіре хижраның 1322 (1904-1905) жылы Бухарадан жазып әкелінген, бұрынан бері бар.
Енді бұл Батырдың шығу тегі туралы азғана магұлмат бере кетейік. Жоғарыда айтылып өткен сайид Бурхан ад-дин Қылыш деген кісіге төрт атамен баратын саййид Джалал ад-дин Ахмет Иассауидің Гауһар деген қызына үйленеді, міне сол екеуінен Маулана Ахмет туады. Маулана Ахметтің Ысқақ Уәли деген баласы болған. Осы баладан Нурила дүниеге келеді. Бұл кісні «Домалақ ана» деп атайды. Бұдан Жарықшақ, одан терт ата ұлы жүз тайпалары тарайды. Домалақ Ана кезінде Маулана Ахметтің қолында тәрбиеленген. Тарихи деректерге қарағанда, Ысқақ Уәли (Али Усман деп те келеді) Ақсақ Темір әскерінде қолбасшы болып қызмет етіп, ерлікпен қаза тапқан екен. Тағы бір дерекке қарағанда, атақты Жалаңтөс батыр Маулана Ахметті және осы кісінің шәкірттерін ұстаз тұтып, өз өсиетінде: «Мені жерлегенде Дахбидқа апарып, ұстаздарымның аяқ жағына және төмендеу қойыңдар»,- деген екен. Өсиеті орындалып, сол айтқан жайға жерленген екен. Қазір барған адамдар оны өз көзімен көруіне болады.

Аңыз-әңгінелерді жинаған С. Дурбонқожаев

Тақырып бойынша ойыңызды ОСЫ ЖЕРГЕ жазуыңызды өтінем.
хат жазыныз: mykat2005@mail.ru / hat jazynyz / пишите мне

Пікіріңізді осы жерге жазыңыз
Хостинг от uCoz