| kaz | rus | lat | eng |

АБУ НАСЫР аль-ФАРАБИ И ЕГО ВКЛАД В МИРОВУЮ НАУКУ

Абу Насыр Мухаммед ибн Мухаммед Фараби является одним из величайших мыслителей раннего средневековья. Он был многогранным ученым-энциклопедистом и одним из основателей
восточного рационализма. По этой причине ему было присвоено почетное звание «второго учителя» после «первого учителя! – Аристотеля. Из истории известно, сто аль-Фараби родился в городе Отрар, который в свое время являлся центром древней культуры и Средней Азии. Первоначальное образование аль-Фараби получил именно в Отаре на своем родном, кипчакском языке.

Период деятельности Фараби совпал с периодом бурного развития арабской культуры. В Багдад стекались знаменитые ученые, философы, поэты, музыканты, они открыли университет и академию наук.

Среди Багдадских ученых почетное место занимали выходцы из Средней Азии и Казахстана. С ними вместе в Багдад прибыл и Фараби – обладатель незаурядных способностей во всех отраслях знаний, начиная музыкой и кончая астрономией. Фараби считался крупным теоретиком языкознания, лингвистом, поэтом. Им написаны трактовки на тему правописания, каллиграфии, стихосложения, риторики. Абу Насыр аль-Фараби был всесторонне развитым музыкантом и композитором, виртуозным исполнителем и теоретиком, историком, мастером по изготовлению музыкальных инструментов.

Его знаменитое многотомное сочинение «Большой трактат о музыке» переведено на многие языки. Трактаты Фараби заслужили самую высокую оценку вплоть до наших дней. Геометрию Фараби рассматривал в качестве основного фундамента всего научного естественно-философского мышления. Эту идею он ясно изложил в трактате «О необходимых условиях освоения философии».

Большой популярностью Фараби пользовался как астроном и астролог; эти науки он относил к категории высокой педагогической науки наряду с арифметикой, геометрией, музыкой.

Известны труды Фараби по физике и по общему естествознанию. В общих физических и естественных явлениях он подчеркивает необходимость постановки экспериментов.

Фараби известен также как замечательный врач. В связи с врачебной деятельностью, Ф. занимался, как и все медики того времени, алхимией, ботаникой, минералогией. Все эти отрасли наук входили в состав естествознания; Фараби уделял большое внимание географии. Как путешественник, он побывал во многих культурных и научных центрах Казахстана и Средней Азии, Ближнего Востока, Африки. Документально известно, что он жил и работал в городах Отрар, Талас, Шаш, Самарканд, Бухара, Хива, Кабул, Багдад, Дамаск. Во всех странах и городах, где он был, Фараби как естествоиспытатель, географ и астроном занимался изучением края, определением координат местности и т. д. Естествознанию Фараби придавал большое значение. Он писал, что «наука о природе более богата и имеет более широкий объем, чем какая-либо из педагогических наук» (трактат «О происхождении наук»). В другой своей работе он писал, что «прежде чем приступить к изучению философии, необходимо изучить науку о природе, ибо эта наука человеку наиболее близкая, конкретно данная и понятная ему отрасль знания».

В области философии Фараби считался непревзойденным авторитетом своего времени. Основное мировоззрение его – рационалистическое. В его философских трудах большое место занимают комментарии к философским трудам Аристотеля, Платона и других мудрецов древности.

Замечательным, оригинальным трудом Фараби является трактат «Жемчужина премудрости», который в течение 1000 лет служил учебным пособием во всех университетах Востока.
Труды Фараби сыграли большую роль в процессе европейского Возрождения. Такие ученые как Бэкон, Л. да Винчи, Коперник, Кеплер, Лейбниц во многом обязаны Фараби. трудно переоценить знания его в области духовного развития всего цивилизованного мира.

История Аль-Фараби в Индии

Дон Роберцон
Аль-Фараби (870-950 лет нашей эры.) был большой философ и музыкант из Туркестана /авт. нынешняя Шымкентская область Казахстана/, кто изобрел музыкальный инструмент называемый Канун /анг. Quanun/. Он, как известно, путешествовал к частям в мае мира, всегда принимая маскировке чтобы не быть признанным. Один день, когда он был в Индии, он появился в комнате трона суда большого Короля Суффудина, один из наиболее хорошо осведомленных людей в Индии, одетой как частный в собственной армии Короля. Король был очень удивлен видеть частное положение в его королевской комнате и потребовал частный, чтобы сообщить ему, что он делал там.
"Где Вы принадлежите, частными," он потребовал.
"Ну, я принадлежу там на троне, где Вы теперь сидите! "Частный воскликнул, идущий до трона и сидящий на крае. Он тогда начал подталкивать(выдвигать) его вес против короля, двигая его в стороне до каждой занятой половины трона.

Король был очень сердит и обратился к одной из его охран и начал говорить очень неясный язык так, чтобы другие не могли понимать его. Он сказал, что охрана "Этот человек должна или быть фанатик, иначе он - кто - то очень удивительный. Я буду спрашивать его некоторые вопросы, и будет видеть, который случай это может быть. 

Король обратился к Аль-Фараби, чтобы спросить его вопрос; Однако, прежде, чем он мог открыть его рот, Аль-Фараби говорил с ним на том же самом неясном языке и сказал " Но короле, почему Вы будете беспокоиться? 

В этом пункте(точке), король и Аль-Фараби начинал длинные философские дебаты, которые продолжались несколько часов. Пункт(точка) пунктом(точкой), аргументы(споры) короля были побеждены, и поскольку самый знающие люди в Индии были принесены в внести вклад в дебаты, один за другим они были побеждены. Наконец, король любезно принимал его поражение и сказал Аль-Фараби, что он охотно даст ему, вообще он хотел. Аль-Фараби сказал, что он не хотел ничто. Так что Король заказал его прекрасным музыкантам суда, кто были лучшее в земле, играть для, теперь удостоенный, госте.

Когда музыканты начали играть, Аль-Фараби остановил их и исправлял их интонацию и их интерпретацию ragas. Тогда он потребовал, чтобы музыканты повторно играли музыку правильно. Это продолжало встречаться, каждый раз музыканты пробовали играть и через некоторое время, король уволил музыкантов. Он тогда сказал Аль-Фараби, что, так как он обращался с его музыкантами в такой манере, он должен доказать его собственную музыкальную способность.

Аль-Фараби тянул три маленьких тростника от его кармана и начал играть высокую, счастливую мелодию что, когда сыграно много раз, сделал каждого в зале суда, включая короля, вспыхивать в смехе. Наконец, каждый в суде, включая короля, катился на их сторонах в припадках смеха не поддающийся контролю. Внезапно, Аль-Фараби остановил мелодию, и начал играть другой, медленный жалобный, которые помещают каждого, чтобы спать, и когда каждый человек в комнате(месте), кроме Аль-Фараби, крепко спал в их стульях или на полу(этаже), Аль-Фараби спокойно не выскальзывал из комнаты(места) трона, никогда быть замечен там снова

Прошу Вас, пишите ЗДЕСЬ ваше мнение по этой теме

к началу

Аль Фараби туралы

Әдебиетпен ауызша шығармалардан басқа Қазақстанда ғылыми білімнің дамуы да кең тараған. Астрономия, география және басқа да жаратылыстану ғылымдары туралы көшпенділердің білімі орта ғасырларда ғылыми тракататтар түрінде кең тараған. Өкіншке орай соның көп бөлігі бізге дейін жеткен жоқ. Бізге Қазақстаннан шыққан көптеген есімдер белгілі, бірақ солардың ішінде Абу Насыр Аль Фарабидің жөні бөлек.

Абу Насыр ибн Мухамед Тархан ибн Узлаг Аль-Фараби 870 жылы Отрар қаласында қыпшақтың әскери қолбасшысының жанұясында туылған. Абу Насыр бала күнінен ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда аса бай кітапхана бар еді. Аль Фараби парсы, грек тілдерін үйеренді, осы тілде ғылыми трактаттар оқиды. Кәмелеттік жасқа толған соң ол, оқуын жалғастыру үшін жетекші ғылыми орталықтарға барады. Осы мақсатпен Шаш (Ташкент), Самаркантта, Исфаханда,, Хамадан және тағы басқа көптеген қалаларда болады. Сол замандағы ғылыммен мәдениеттің дамғын орталықтарының бірі Халифат астанасы багдарт қаласында ұзақырақ болады. Осы жерде өз білімін толык жетілдіреді және көптеген көрнекті ғалымдармен танысып, олардың арасында жетекші орынға ие болады. Бірақ бұл жағдай діни-ғалымдардың көре алмаушылығын туғызып, олармен көзқарасы жараспаған Аль Фараби Багадатты тастап Хорасанға кетуге мәжбүр болады. Өмірінің ақырғы күндерін Аллепо және Дамаскіде өткізді

Аль-Фараби энциклопедисть ғалым ретінде ғылымның барлық саласына елеулі еңбек сіңірді.Ол барлық ғылымды теориялық (логика, жаратылыстану, математика) жіне практикалық (этика, саясат) деп екіге бөледі. Оның қолынан музыка теориясы, физика, заң, әлеумет, астрономия, медицина, логика, философия ғылымдарына арналған көптеген трактаттар шықты. Аристотель оқуыларын дамыта және жалғастыра отырып Аль Фараби көзі тірісінде ақ “Екінші ұстаз” (Аристотелден кейінгі) деген атақ алады. Арабияның орта ғасырдағы ғылымы осы Аль Фарабидің еңбектері негізінде қалыптасады және оның ықпалымен Ибн Рушид, Ибн Сина, Омар Хаям, Роджер Бекон, Леонардо да Винчи және көптеген ғұламалардың көзқарастары қалыптасқан.

ӘБУ НАСЫР АЛ-ФАРАБИ және ОНЫҢ ӘЛЕМ ғЫЛЫМНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы ғұламалардың бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедисть және шығыс рационализмін қалыптастырғандардын бірі болды. Осы себепті оған “Аристотелден кейінгі екінші ұстаз!” деген құрметті атақ берілген Әл Фарабидің, бір кездері Орта Азияның етедегі мәдени орталығы болған қала Отрарда туылғаны тарихтан белгілі. Әл Фараби осы Отрарда, өзінің ана тілі қыпшақ тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб мәдениетінің даму дәуірімен түстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары, философтары, ақындары, музыканттары, бағдатқа жиналды және онда ғылым академиясы мен университет ашады.Бағдат оқымыстыларының арасында Орталық Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды иеленді. Солармен бірге Бағдатқа – білімнің барлық саласынан; музыкадан бастап астрономияға дейін   хабары бар Фараби де келді. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның, лингвистиканың, өлең құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде танылды. Сауатты жазу, каллиграфия, өлең жазуғ риторикадан трактовкалар жазды. Әбу Насыр ал-Фараби – жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор, мәнерлеп орындаушы әрі теоретик, тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы шебер болды.

Оның көптомдық “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы көптеген тілдерге аударылған. Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары бағаланады. Фараби геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың негізі деп қарады. Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары” деген трактатында анық келтірген.

Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол бұл ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді.

Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызыметіне байланысты Фараби, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен, ботаникамен, минерологиямен айналысады. ғылымның бұл салаларының бәрі жаратылыстану құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді. Саяхатшы ретінде ол, Қазақстан мен Орталық Азияның, Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми және мәдени орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самархант, Бухара, Хива, Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде белгілі. Барлық елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ және астрорном ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын анықтады т.б. Жаратылсытануға Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір педагогикалық ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және кең көлемді болып келеді” деп жазды. Өзінің басқа бір еңбегінде “философияны оқып үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру керек, өйткені бұл ғылым адамға барынша жақын, мәндері анық және оған түсінікті ғылым саласы” деп жазады.

Философия саласында Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға саналды. Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық еңбектерінде Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың философиялық еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің тамаша, өте бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000 жылдан бері Шығыс университеттерінің оқулық құралы болып келеді.

Фараби еңбектері Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды. Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник, кеплер, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері үшін Фарабиге қарыздар.

Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы оның білімін бағалау оңай емес.

Ал-Фарабидің Индияда болған оқиғасы
Don Robercon

Ал-Фараби (біздің заманымыздың 870-950 жылдары) Туркістаннан (Қазіргі Қазақстанның Шымкент облсында. авт.) шыққан үлкен философ әрі музыкант болды. Ол Канун (анг. Quanun) деген музыкалық аспап ойлап тапқан. Ол әлемнің көптеген елдеріне саяқаттаған. Ешкім танымау үшін бетіне бетперде (маска) киіп алады екен. Индияда жүрген бір күні ол Корол армиясының формасын киіп алып, жәй адам ретінде Индиядағы ең атақты адам Корол Суффудиннің үлкен соты өтетін бөлмеге кіреді. Король өзінің королдарға арналған бөлмесінен қарапайым адамды көріп таң қалады да, ол не істеп жүрген адам деп білгісі келеді.
-Сіз қайда болуғс тиістісіз? – деді король
-Мен ана сіз отырған тақта отыруға тиістімін. –деп жауап береді. Сөйтіп тақтың қасына барып, оның бір шетіне отырады. Отырған соң біртіндеп королды ығыстыра бастайды. Корол қатты ашуланды да, күзетшілердің бірін шақырып, оған өзге бір түсініксіз тілде бір нәрселерді сөйлейді. Ол түсінкіз тілде “Мына адамның есі тура емес болу керек немесе кісініні таңдандыратын ғажап адам шығар. Мен бірнеше сұрақтар қойып, қандай адам екенін білейін” дейді.
Король сұрақ қою үшін Ал Фарабиге бұрыла беріп еді; бірақ аузын ашқанша Ал Фараби король сөйлеген түсініксіз тілде былай дейді; “Король сіз неге мазасызданасыз?” Осы мезеттен бастап король мен Фл Фараби бірнеше сағат бойы үздіксіз философиялық таласқа түседі. Королдың келтірген аргументтеріне нүкте-үтіріне шейін дәлелмен немесе қарсы дәлелмен жауап беріп отырады. Бұл дебатқа Индияның ең атақтыдеген философ-шешендері қатысады. Олардың бәрі Ал Фарабиді сүріндіре алмай, таласта жеңіліс табады. Ақырында король жеңілісін шын жүректен мойындап, Ал Фарабиге, не қалайсың, сұрағаныңды үлкен ризалықпен берем дейді. Ал Фараби маған ештеме керек емес дп жауап береді. Содан соң король оны құрметті қонақ етіп, әлемдегі ең мықты деген музыканттарды жинап, оларға қонақтың құрметіне музыка ойынңдар деп бұйырады. Музыканттар ойнап жатқанда, Ал Фараби олрды тоқтатып, аспаптарының құлақ күйін басқаша келтіріп береді. Содан музыканы қайта ойнап шығуды сұрайды. Бұл жағдай жиі қайталанады. Ақыры болмаған соң король өз музыканттарын қуып жібереді. Одан соң корол Фарабиге; сен менің музыканттарымды жақтырмадың, енді өзіңнің олардан артық екеніңді дәлелде- дейді.
Ал-Фараби қалатасынан кішкентай үш шек алды да оны керіп жоғары, шат-шадыман мелодиянгы қойып ойнай бастады. Муызканың әр қайырмасында залдағылар, королда бар ішінде ду күліп жіберіп отырады. Музыка тыңдау жалғаса береді де тыңдап отырғандар, корол да ары-бері домалап еріксіз күле бастайды. Кенет, Ал Фараби кілт тоқтайды да, баяу, мүңлы әуен ойнай бастағанда тыңдап отырғандар бірі орындықта, бірі отырған жерінде Фарабиден басқасы, шетінен тәтті ұйқыға кетеді. Осы кезде Ал Фараби бөлмеден жәйлап шығып кетеді. Содан кейін ол жердін оны ешкім көрмепті. Корол оянғаннан кейін қанша іздетседе таппапты.

Әл Фараби

Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен.
Қанатым талды менің,
Шаңқыт жолға сарылып қарауменен.

Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О, жаратқан, көп неткен ақымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.

Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке күллісі жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түнереді.

Қайтейін мен көкжиек кеңдігіңді.
Келер күнге үмітпен жол ашамын.
Қос шөлмекпен өткіздім өмірімді,
Соны медет етеді болашағым.

Бір шөлмекте көк сия толып турса,
Екіншіде - шарап бар жайы мәлім.
Даналықты сиямен толықтырсам,
Шарабымен шерімнен айығамын. 

(6,32-33)

Бауырым, қанша сүйгенмен,
Бітеді өмір күйбеңмен.
Шындыққа бас тік алаулап,
Пенделіктен бол аулак,.

Жататын дәйім жаңғырып,
Бұл өмір емес мәңгілік.
Бейопа мына заманда
Бақұл боп кетер адам да.
Жұрт кшен кунш көп қызық,
Жіберер зая өткізіп.

Қағаздың түсті бетіне,
Сызықтай бейне тартылған
Тап болып, жігер сарқылған,
Кездейсоқ өмір өтіне
Қайыспай тұрса нар тұлғаң

Сонда да беріп кетеміз,
Жүректің отын молында,
Арманды аңсап өтеміз
Ұлы мұрат жолында. (6, 34)

Темендегі өлең жолдары Әл-Фарабидің ақындық тұғырының да биік болғандығын толық дәлелдейді:

Тамылжып бал тыныштық айналамнан,
Тылсым түнге құшағын жайған далам.
Мен жатырмын ұйқысыз жапа-жалғыз,
Жанымды ой жарығы аймалаған.

Аққан жұлдыз құласа кейде егер,
Сенің нұрлы бейнең боп кеудеме енер.
Әлдеқайда ғайыптан ынтызар ғып,
Өміріме бір ғажап сәуле берер.

Үнің жетер жаңғырып жырақтан ең,
Сезініп мен деміңді гүл атқанмен,
Оның өзі бір-ақ сәт... содан кейін,
Мұңды әуенді жалғаймын бірақ та мен... (6, 36)

Тіршілікте құрыштай бол төзімді,
Сан мәртебе алдаса да өзіңді.
Тағдырыңды еш уақытта жазғырма,
Тіпті кейде болса әзәзіл азғырған.

Өрге жүзген өнегелі ісімен,
Таңда адал дос өз теңіңнің ішінен.

Жүргендер көп достың атын малданып,
Алайда тек қалма оған алданып. (6, 37)


Әрине, Әл-Фараби өмір сүрген дәуірде үлкен ғалымдардың да өлең жазуы өзінше бір әдетке айналып кеткен салт, дәстүр болған. Мәселен, Фарабидің замандасы, ұлы ғалым, медиң ина ғылымының негізін қалаушылардың бірі - Әбу Әли ибн Сина, энң иклопедист-ғалым Бируни, ұлы математик Әл-Хорезми, т. б. кезінде азды-көпті өлеғ-жыр жазумен де айналысқан. Бірақ орта ғасырдың әдебиет зерттеушілері мен тарихшылары поэзия мәселесін сөз еткенде көбнесе дерлік Әл-Фарабидің есімін қайталап отырады. Өкінішке орай, Фарабидің поэзиялық мұрасы біздің дәуірімізге дейін толық сақталмады. Әйтсе де саусақпен санарлықтай аз ғана жыр жолдарының өзінен оның зор шабытты, кең тынысты, тереңо йлы, нәзік сезімді, дарынды ақын болғанын аңғару қиын емес.

Ирандағы Фараби туындылары
Бүгінде Ирандағы көне қолжазбалар саны шамамен милионға жетіп жығылады. ...Бұған дейін әртүрлі кітапханалардың қолжазба қорларынан Фарабидің 36 трактаты табылған еді. Солардың кейбірінің қайталай көшірлген нұсқаларын есептей келгенде, барлығы 98 қолжазбаның жайы белгілі болып отыр. Бұл әзірге белгілі болғаны ғана. ...Басы бар да аяғы жоқ, аяғы бар да бас жағы сақталмағана дүниелер қаншама. Бұған қоса қай Фарабидікі екені белгісіз туындылар да бар.

Иранның Тегеран, Құм, Мешхед, Тәбриз, Исфахан, Рәшт және Иәзд шарҺарларындағы кітапханаларда сақталған Фараби еңбектерінің бәрі де араб тілінде. Дегенмен, кей туындыларының аударма қолжазбаларына да сілтеме жасалып отырылған. Еегеран университеті кітапханасынада сақталған «Қисын (Логика) іліміне кіріспе» трактатының еврей тілінде үш бірдей аудармасы бар. Муса бей Ладхейс Иахуди, Самуэл Бен Табун және Шалом бен Аюб аударған осы тракаттың тағы бір көшірмесі мен аударма қолжазбалары бүгінде Париж ұлттық кітапханасында сақтаулы тұр. Деректерге сенсек Фараби дүние салысымен оның дүниелереі шетінен еврей тіліне аударыла бастаған екен. Ендеше, ғұламаның көптеген еңбектері басқа тілге қарағанда, еврей тіліне көп аударлыған болса оған таңдануға болмайды. Сонымен қатар Мешхед шаҺарындағы резави кітапханасында қолжазба күйінде сақталған Фарабидің қасиде қалыбында жазған жырлары қоса көшірілген өлең жинағы да назар аудартпай қоймайды. Жалпы, Фарабидің тек араб тілінде ғана емес, парсы тілінде де өлең жазғаны жайлы дерек бар. Алайда оның тек екі рубиі ғана бүгінге жетіп отыр.

Иран кітапханалары қорында сақталған Фараби трактаттарының бірнеше қолжазбасы Үндістан, Ливан және Мысырда жарық көргені айқындалды. Ол қолжазбалардың көбісі ХVІ – ХVІІ ғасырлардаг жеткен көшірмелер. Солардың көпшілігі настаалиқ жазуымен таңбаланған. Арасында нәсх жазуымен таңбаланған нұсқалар да ұшырасады. Кейбірінде көшірмешінің аты-жөні, көшірген уақыты дәл көрсетілген. Мәселен, Мешхед қаласындағы Резвани кітапханасындағы трактат қолжазбалары арасында Мұқамед Мұмин және Әли табатаби көшірмелері жиі ұшырасады. Оған қоса, Әли Танкобени, Мұқамед Реза Түни Хорасани, тажедин Хусейн Со’ад, Сұлтанмақмұд Әл-Мир Буорги Мазендарани Ширази, Сұлтанмақмұд Хусейни Бузорги есімді көшірмешілердің де еңбектері кездеседі.

Адамзаттың «екінші ұстазы» аталған Әбу Насыр Әл Фарабидің туындыларының санын ғалымдар әлі толық анықтаған жоқ. Нақты дәлелденбесе де оның трактаттарының саны кем дегенде 120, әрі дегенде 160-тан асады деп есептеледі. Ал Иранда сақталған қолжазбалардың ішінде қазірге дейін Фарабидің мынандай еңбектерінің бар екені анықталған:
Трактат: қолжазба саны
«Хихмет өзегі» - 19
«Мәселелерді қарастыру - 11
«Ақылия» (Ақыл) - 9
«Қос хакім көзқарастарының тоғысы»
(Аристотель және Аплатон ойлары жөнінде)- 6
«Қала саясаты» - 5
«Алшақтық дәлелі» - 5
«Зәйтүн Кабир трактатына түсінік» - 5
«Болмыс басы» (Саясат) - 3
«Сяси қоғам» - 3
«Жұлдыз үкімдері» - 3

«Аристотель метафизикасы», «Заттар төркіні», «Фәлсафаның пайда болуы» және «Бақытты игеру» деп аталатын еңбектердің қос-қостан көшірмесі ұшырасады. Шолу, сауалдарға жауап, түсінік бағытында жазылған трактаттар саны -11.

Сондай ақ:
«Ибн Зәрийе салыстырмасы», «Геометрия түткиіліндегі анық руаханий күш пен табиғат сырлары», «Ескертуді ескерту», «Аплотонның намысты қоғам еңбегін қысқаша талдау», «Қысқаша қисын», «Қисын қалыптастыру», «Хихметке баулу әдебі», «Бақыт жолындағыларды ескерту» (Дүние бақытының дәлелі), «Жасампаз қала тұрғындарының көзқарасы» деп аталатын Фараби туындыларының әзірге бір-бір дана көшірмесіне кезігіп отырмыз.

Иран қолжазба қорларында Фараби трактаттарына түсінік жазған Нәсредин Туси, Жәлоладдин Дауани және Женди (?) тәрізді адамдардың да еңбектері сақтадған. Туси мен Дауанидің кім екендігі белгілі, ал Жендидіңі кім болғаны әзірге беймәлім. Жалпы Иранда Женд шаҺарынан шыққан бірқатар ғұламалардың еңбегі сақтаулы. Әбсаттар Дербісалі өзінің «қазақ даласының жұлдыздары» деген еңбегінде бес бірдей жендидің өмірбаянына тоқталған. Түрки, Түркістани, Шаши, Тәшкени, Бәнекенти есімдері шығыстаныушылардың қолына түссеәр қайсысы бір-бір ғылыми жұмыс тақырыбы болып шыға келер еді. Фрабидің өҺзін қаншама парсы етіп шығаруға тырысқанымен, кейбір ынсапты ирандық зерттеушілер деректерге сүйеніп оның толық аты-жөні Фраби Түркістани, Фараби Түрки болғанын айтады. Ирандағы ТеҺеран университетінің кітапханасы қоолжазба қорындағы Фарабидің өмірі мен қызметі жайында жазылған қос бірдей қолжазба да құнды деректердің бірі.

Иісі адамзаттың игілігін көздеген Фараби еңбектерін сақтап отырған Иран кітапханасының қолжазба қорында ислам діні пайда болғанға дейінгі деректер де ұшырасып қалады. Ал ислам дәуіріне қатысты басты мұра – Мұқаммед пайғамбардың ол кезде отқа табынатын зорастризм дініндегі парсы патшасы Хосрау пәрвизге дінге шақырып жазған хатының көшірмесі де бүгінде ТеҺран университеті кітапханасында сақтаулы тұр.

... Еліміздің Ирандағы тұңғыш елшісі Мырзатай Жолдасбеков Фраби трактаттарның біраз көшірмелері елге жеткізілген...

Қуанышбек Қари.
«Егемен Қазақстан» 14.12.2006

Орта ғасыр ғалымдарының Әл-Фараби туралы ой-пікірлері

Әбу Наср әл-Фараби туралы сол кездегі көптеген ғалымдар өздерінің ой-пікірлерін жазып қалдырған. Ұлы ойшыл Әбу Әли ибн Сина, тарихшы-ғалымдардан Захируддин әл-Байхакий, Жамолуддин ибн әл-Кифтий, Ибн Әби Усайба, Ибн Халликон сияқты атақты ғалымдар өз шығармаларында ұлы философ Әбу Наср әл-Фараби жөнінде кейбір мәліметтер беріп кеткен. Белгілі шығыстанушы-ғалым. Аристов солардың бірқатарын араб тілінен өзбекшеге аударып жариялаған екен. Біз соны өзбек тілінен қазақшаға тәржіма жасап, окырманға ұсынуды жөн көріп отырмыз.

Әбу Әли ибн Сина: Мен мантик (логика), жаратылыстану және риезиет (математика, геометрия) ғылымдарын жақсылап меңгердім. Сосын теологияны оқып үйренуге кіріскенімде Аристотельдің «Метафизика» кітабын оқыдым. Бірақ онда не жазылғанын оқып түсіне алмадым. Бұл кітапты жазған кісінің мақсаты маған құпия болып қала берді. Тіпті оны қырық рет қайталап окып шықтым. Бұл кітапты жаттапта алдым. Бірақ соныңөзінде мен оны түсіне алмадым. Ақыры одан үмтімді үзіп, бұл түсінуге болмайтын кітап екен деген қорытындыға келген едім.
Бір күні бесін намазы кезінде кітап сатушыларға бардым. Онда бір делдал мұқабалы бір кітапты қолына ұстап алып, мақтап тұр екен. Ол мені қасына шақырып, маған кітапты көрсетті. Сонда мен бұл ғылымды білудің пайдасы жоқ деген оймен әлгіні жақтырмай, алмайтынымды айттым. Делдал маған: «Бұл кітапты ал, бағасы арзан - үш дихрам, кітаптың иесі ақшаға мұқтаж», - деді. Осылайша мен кітапты сатып алдым. Қарасам, ол Әбу Наср әл-Фарабидің «Метафизика» кітабының мақсаты жайында жазылған шығармасы екен. Үйге келген бойда оны оқуға кірістім. «Метафизика» ойымда жатталып қалған себепті сол сәтте-ақ кітаптың мазмұнын түсініп алдым. Бұған қатты қуанып кеттім. Мұндай кітаптың табылғанына шүкіршілік жасап, ертеңінде-ақ кедейлерге біраз нәрсе садақа бердім.

Захируддин ал-Байхакий: Шейх Әбу Наср әл-Фарабидің аты Мұхаммед ибн Тархан болып, шыққан тегі Түркістаннын Фараб деген жерінен екен. Бұл кісі «Муаллим ас-Соний» - «Екінші ұстаз» деген лақап есім алған. Ислам ғалымдары арасында одан бұрын мұншалыкты ақылы алғыр адам болмаған еді.
Әбу Насрдың көп трактаттары болған. Мен Рай шаҺары бастығының кітапханасынан бұл кісінің шығармаларын көрдім. Сол жерде мен Әбу Насрдың небір шығармаларын көрдім, тіпті ондай кітаптар жайында ешқашан естімеген де екенмін. Тағы бір айта кететін жәйт – көрген кітаптарымның көпшілігі Әбу Насрдың өз қолымен жазылған яки оның шәкірті Әбу Закария Яхия ибн Адидің қолымен көшірілген еді.
.. .ғұлама Әбу Наср әл-Фараби айтқан екен: «Кімде-кім хикмат (философия, даналық) білімін оқып үйрен уге кіріспек болса, ол ең алдымен жас болуы, ниеті дұрыс , әдепті, қайырымды адам болуы керек. Ондай кісі адамдарға мейірімді, таза, адал болуы, азғын қылықтардан: күнә, қиянат, зұлымдық пен аярлықтан таза болуы тиіс. Білім жолына түскен жан күнделікті күйбең тіршілікті ойламауы қажет . Хиқмат 6ілімін оқып үйренуге кіріспек болған адам білімді де, ғалымдарды да құрмет тұтатын кісі болуы шарт. Ондай кісі ғылым адамдарынан басқа ешбір нәрсені қадірлейтін болмауы керек.
Білімді кәсіп, өнер етіп алмауы керек әрі оны мал-дүние табу құралы етіп жібермеуі қажет.
Кімде-кім мұны керісінше істейтін болса, онда ол кезбояушы саналады.
Жалған ақша таза ақша есептелмейтіні сияқты, жалған сөз ешқашан мәнді сөз болмайды.
Егер мінез-құлқы біз айтқандай емес, теріс мінезді кісі болса, ол ешқашанда ғалымдар қатарына қосылмайды.
Ағаштың өсіп-жетілгенін бұтақтағы жемісіне қарай бағалайдығой. Сондай-ақ адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты.
Кімде-кім өзін өз дәрежесіеен жоғары көтермек болса, ондай адамнын, өсу жолына тосқауыл койылады».

Жамолуддин ибн әл-Кифтий: Әбу Наср әл-Фараби - Мауераннахрдағы түрік шаҺарларының бірі болған Фарабтан шыққан философ. Бұл кісі мұсылмандардан шығып, әлемге танылған данышпан саналады. Ол Иракка барып, Бағдад шаҺарында тұрып қалады. Әбу Наср бұл қалада хикмат білімін үйренеді. Осы жерде Әбу Наср сол дәуірде деңдесі жоқ адам болып шыгады. Логиқаға қатысты кітаптарды зерттеу және оларға түсініктеме жазуда көп іс тындырды. Логиканың қиын тұстарын айқындай түсті, көпшілікке түсіексіз болған жасырын сырларын ашты әрі бұл ғылымның пайдалану әдістерін жеңілдетті. Ол өз шығармаларында логикадан пайдалану үшін түсініікті сөз тіркестерш, астарлы меңзеу сөздер қолданып отырды. Тіті ол логиканы түсндіру, үйрету және талдау жасаудағы Әл-Киндий, тағы басқалар жіберген олқылықтарды да атап көрсетті.
.. .Әбу Насрдың бұдан басқа «Ихсо ал-улум ва аттаьриф» - «ғылымды меңгеру және оның мақсатын түсіндіру» туралы жазылған құнды кітабы бар. Мұндай шығарма жазуда осы кезге дейін Әбу Насрдан ешкім озып кеткен емес. Тіпті бұл секілді ой-пікрлерді оған дейін әлі ешкім айта алмаған, ол кісі шыққан биікке ешкім көтеріле алмаған еді. Дамып келе жатқан ғылымдардың барлық салалары да оның салған дұрыс жолын пайдаланды деуге болады.
Әбу Насрдың Афлотун (Платон) және Аристотель философиясындағы идеяларға арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді... Мен философияны үйренушілер үшін одан («Фараби кітабынан». - Н. К.) пайдалырақ бірер кітап бар деп ойламаймын. Бұл шығарма барлық ғылым салаларына ортақ әрі осы еңбек арқылы басқа ғылым салаларының өзіне тән мән-мағыналарын түсінуге болады. Бұрын логикадағы категориялардың мағыналарын, олардын. неден құрылғанын түсіну мүмкін емес еді, қалайша сол мән-мағына барша ғылымға ең алғашқы негіз, іргетас болып қалануы мүмкін екендігі дәл осы Фараби шығармасында ғана түсіндірілген болатын...

Ибн Әби Усайба: Фараби - шынайы философ, терең білімді данышпан еді, философияға қатысты пәндерді толық игерген болатын. Ол риезиет (математика, геометрия) ғылымдарына жетік, білгір, ірі ғұлама, мал-дүниемен ісі жоқ, қарапайым адам еді. Ол тағамға шыдамды, қанағаты мол жан болатын. Ол өзінік мінез-кұлқы жығынан ежелгі дәуір философтарына ұқсайтын.
Әбу Наср тәуіпшіліктен де едәуір хабардар еді. Тәуіпшіліктің теориялық жағын жақсы білетін. Бірақ тәуіптік тәжірбиені іс жүзінде қолдану және оның ұсақ-тұйек емін жасау ісін айтарлықтай терең меңгермеген болатын.
.. .Әл-Фараби Дамаскіге алғаш барған кезінде бір бауға қарауыл еді, сол бау ішінде отырып ұдайы хикмат - философия ғылымымен айналысатын. Әбу Наср бұл жерде ежелгі дәуір ғалымдарының көзқарастары - шығармалары мен оларға жазылған түсініктерді бас алмай оқып отыратын. Ол өзі жарлы кісі еді, тіпті түні бойы ұйықтамай, шығарма жазумен айналысатын, кедейлігі сондай, өзіне қарауылдығы үшін беретін шамның нұрын пайдаланатын еді.
Біраз уақыт Әбу Наср осылай өмір сүрді. Кейін оның есімі төңірекке мәлім болып, беделі артады, жазған шығармалары да мәшҺүр болып кетеді. Сөйтіп, оның шәкірттері де көбейеді. Соның нәтижесіде ол өз заманының бірден-бір аса ірі ғалымы дәрежесне иеболды.
Ел билеуші әмір Сайф ад-Даула (Абул Хасан ибн Абдуллох ибн Хамдан ат-Тағлабий) Фарабимен әңгімелесуді ұнататын болған, әмір оныңбіліміне таңданып, оған көт ізет-құрмет көрсетеді. Сол арқылы әмірдің, Әбу Наср қатысатын жиындарының да даңқ-дәрежесі артады, бұған әмірдің өзі де рақаттанады.
...Кейбір шейхтардың айтуына карағанда, Әбу Наср әл-Фараби бір жолы Мысырға (Египетке) сапарлап барған, кейн Дамасісге қайтып келіп, осы жерде Сайф ад-Даула Али ибн Хамдан әмірлігінде, осы елде әр-Розий халиф болып тұрған кезде қайтыс болды.
Сайф ад-Даула өзінің жоғары мәртебелі он бес әкім кісілерімен бірге Әбу Насрдың жаназасында болды. Елдің айтуынша, Әбу Наср өте қанағатшыл адам болғаны үшін әмірші Сайф ад-Дауланың ерекше құрметне бөленген екен. Алайда, соған қарамастан Фараби күніне төрт дихрам күміс ақшадан басқа ешкандай сый-сияпатты пайдаланбайды. Сол төрт дихрамды тіршілікке зәру болған нәрселерге ғана жұмсайтын болған. Ол «тұрмыс-тіршілігім не болады» деп қайғырмайды екен. Тіпті баспана етерлік үй-жайды да, өзіне келетін бірен-саран пайданы да ойламай өіпті.
...Елдің айтуына қарағанда, Әбу Наср қозы жүрегі мен райхан шәрбатын өзіне тамақ еткен екен. Әбу Наср алғашқы кезде қазы болып істеген дейді. ғылым дүниесіне тереңрек бойлаған соң бұл жұмысты тастап, бар жан-тәнімен білімін асыра түсуге кірісіп кетіпті, мал-дүниеге ешқашан қызыкпаған екен.
Ол қарауылдау үшін кешкісін бауға барады екен де, шырақты жағып, кітап оқуга кіріседі екен.
Музыка саласында да ол білімді болыпты. Бұл салада да онын, зерттеулері шарықтау шегіне жетіп, барынша кемелденіпті, музыка өнерінде одан озып кету мүмкін емес екен.
Жұрттың айтуына қарағанда, ол ғажайып бі рмузыка аспабын жасапты, міне, сол аспаптан адамның жан жүрегін елжіретіп жіберетін сиқырлы бір ражап әуен естіледі дейді.

Ибн Халликон: Әбу Наср әл-Фараби логика, музыка және бұл екі пәннен басқа да бірнеше ғылым салаларына қатысты шығармалардың авторы болған. Сондай-ак, ол мұсылмандардың ең ірі философы саналады, ешкім ғылымда бұл кісінің, дәрежесіне дейін көтерілген емес. Әбу Әли ибн Сина да онын, кітаптарынан көп нерсе үйренген. Әбу Әли ибн Синаның сөзіне қарағанда, ол Фараби шығармаларын оқып ләззат алған екен. Бұл кісінің, шыққан тегі түрік болған, ол сол өз елінде туып, сонда өскен. Кейін өз елінен шығып, басқа еледерге саяхат жасайды, ақыры Бағдад шаҺарына барады. Сол кезде ол түрік тілімен қатар араб тілін, тағы басқа бірнеше тілді білген. Әбу Наср Бағдадта араб тілін үйренуге кірісіп, бұл тілді жан-жақты әрі терең біліп шығады. Соңынан осы тіл арқылы ол хикмат -философия ғылымын меңгеру жолына түседі.
...Адамдардың айтуынша, Аристотельдің «Жан туралы» кітабының Әбу Наср оқып шыққан нұсқасы табылған. Міне, сол кітапқа Фараби өз қолымен, «мен осы кітапты жүз рет оқыдым» деп жазып койыпты. Бул ғалым жайында пікір айтқандардын сөзіне қарағанда, Әбу Наср, сол философ Аристотельдің «Физика» деген шығармасын қырық рет окыдым, бірақ оны тағы қайталап оқуым керек деген екен.
.. Бір жолы Әбу Наср әл-Фарабиден:
- Философия саласында кім мықты, Сіз бе әлде Аристотель ме? –деп сұрапты:
Сонда әл-Фараби:
- Егер мен сол кісінің өзнен білім алу бақытына ие болғанымда, онда мен оның ең мықты шәкірттерінің бірі болар едім, - деп жауап беріпті.
...Білімге құштар жандар Әбу Насрға тыным бермей, бірі келіп, бірі кетіп жатады. Ол жазған шығармалар бөлек-салақ күйінде шашылып жатады екен. Еңбектерін ол үлкен дәптерге емес, жеке парақ қағаздарға жазып тастай берген. Сол үшін көпшілік шығармаларының жеке тараулары мен бөлімдері ғана сақталып қалған

кері оралу

Alь Farabï twralı

Ädebïetpen awızşa şığarmalardan baska Qazaqstanda ğılımï bilimniñ damwı da keñ tarağan. Astronomïya, geografïya jäne basqa da jaratılıstanw ğılımdarı twralı köşpendilerdiñ bilimi orta ğasırlarda ğılımï trakatattar türinde keñ tarağan. Ökinşke oray sonıñ köp böligi bizge deyin jetken joq. Bizge Qazaqstannan şıqqan köptegen esimder belgili, biraq solardıñ işinde Abw Nasır Alь Farabïdiñ jöni bölek.Abw Nasır ïbn Mwxamed Tarxan ïbn Wzlag Alь-Farabï 870 jılı Otrar qalasında qıpşaqtıñ äskerï qolbasşısınıñ januyasında twılğan. Abw Nasır bala küninen ğılımğa üyir bolıp östi, onıñ baqıtına qaray sol zamanda Otırarda asa bay kitapxana bar edi. Alь Farabï parsı, grek tilderin üyerendi, osı tilde ğılımï traktattar oqïdı. Kämelettik jasqa tolğan soñ ol, oqwın jalğastırw üşin jetekşi ğılımï ortalıqtarğa baradı. Osı maqsatpen Şaş (Taşkent), Samarkantta, Ïsfaxanda,, Xamadan jäne tağı basqa köptegen qalalarda boladı. Sol zamandağı ğılım mmen mädenïettiñ damğın ortalıqtarınıñ biri Xalïfat astanası bagdart qalasında uzaqıraq boladı. Osı jerde öz bilimin tolık jetildiredi jäne köptegen körnekti ğalımdarmen tanısıp, olardıñ arasında jetekşi orınğa ïe boladı. Biraq bul jağday dinï-ğalımdardıñ köre almawşılığın twğızıp, olarmen közqarası jaraspağan Alь Farabï Bagadattı tastap Xorasanğa ketwge mäjbür boladı. Ömiriniñ aqırğı künderin Allepo jäne Damaskide ötkizdi.Alь-Farabï encïklopedïstь ğalım retinde ğılımnıñ barlıq salasına elewli eñbek siñirdi. Ol barlıq ğılımdı teorïyalıq (logïka, jaratılıstanw, matematïka) jine praktïkalıq (etïka, sayasat) dep ekige böledi. Onıñ qolınan mwzıka teorïyası, fïzïka, zañ, älewmet, astronomïya, medïcïna, logïka, fïlosofïya ğılımdarına arnalğan köptegen traktattar şıqtı. Arïstotelь oqwıların damıta jäne jalğastıra otırıp Alь Farabï közi tirisinde aq “Ekinşi ustaz” (Arïstotelden keyingi) degen ataq aladı. Arabïyanıñ orta ğasırdağı ğılımı osı Alь Farabïdiñ eñbekteri negizinde qalıptasadı jäne onıñ ıqpalımen Ïbn Rwşïd, Ïbn Sïna, Omar Xayam, Rodjer Bekon, Leonardo da Vïnçï jäne köptegen ğulamalardıñ közqarastarı qalıptasqan.

Тақырып бойынша ойыңызды ОСЫ ЖЕРГЕ жазып кетуіңізді өтінем.

ABW NASIR AL-FARABI JENE ONIN ALEM FILIMNA KOSKAN YLESİ

Abw Nasır Mwxammed ïbn Mwxammed Farabï erte orta gasırdagı ulı gwlamalardın biri bolıp tabıladı. Ol kopjaktı okımıstı-encïklopedïstь jene şıgıs racïonalïzmin kalıptastırgandardın biri boldı. Osı sebepti ogan “Arïstotelden keyingi ekinşi ustaz!” degen qurmetti ataq berilgen. Äl Farabïdiñ, bir kezderi Orta Azïyanıñ etedegi mädenï ortalığı bolğan qala Otrarda twılğanı tarïxtan belgili. Äl Farabï osı Otrarda, öziniñ ana tili qıpşaq tilinde bastawış bilim aladı. Farabïdiñ eñbegi men äreket däwiri arab mädenïetiniñ damw däwirimen tüstas keldi. Älemniñ ataqtı oqımıstıları, fïlosoftarı, aqındarı, mwzıkanttarı, bağdatqa jïnaldı jäne onda ğılım akademïyası men wnïversïtet aşadı.Bağdat oqımıstılarınıñ arasında Ortalıq Azïya men Qazaqstannan şıqqandar qurmetti orındardı ïelendi. Solarmen birge Bağdatqa – bilimniñ barlıq salasınan; mwzıkadan bastap astronomïyağa deyin xabarı bar Farabï de keldi. Farabï til ğılımınıñ, kalegrafïyanıñ, lïngvïstïkanıñ, öleñ qurastırwdıñ, rïtorïkanıñ iri teoretïgi retinde tanıldı. Sawattı jazw, kallïgrafïya, öleñ jazwğ rïtorïkadan traktovkalar jazdı. Äbw Nasır al-Farabï – jan-jaqtı damığan mwzıkant äri kompazïtor, mänerlep orındawşı äri teoretïk, tarïxşı, mwzıkalıq aspaptardı jasawşı şeber boldı.Onıñ köptomdıq “Mwzıka twralı ülken traktat” degen şığarması köptegen tilderge awdarılğan. Farabï traktattarı bizdiñ zamanımızğa deyin asa joğarı bağalanadı. Farabï geometrïyanı barlıq jaratılıstıq-fïlosofïyalıq ğılımdardıñ negizi dep qaradı. Ul ïdeanı “Fïlosofïyanı meñgerwdiñ qajetti şarttarı” degen traktatında anıq keltirgen.Astronom jäne astrolog retinde Farabïdiñ bedeli joğarı boldı, ol bul ğılımdardı arïfmetïka, geometrïya, mwzıka sïyaqtı joğarı pedagogïkalıq ğılımdar kategogrïyasına jatqızdı. Fïzïka men jalpı jaratılıstanwdan jazğan Farabï eñbekteri belgili. Jalpı fïzïkalıq jäne jaratılıs qubılıstarın zerttewde ol eksperïmentter jasaw qajettiligin atap körsetedi.Farabï tamaşa däriger retinde de belgili. Därigerlik qızımetine baylanıstı Farabï, sol zamandağı basqa da därigerler sïyaqtı, alxïmïyamen, botanïkamen, mïnerologïyamen aynalısadı. Ğılımnıñ bul salalarınıñ bäri jaratılıstanw quramına kiretin. Farabï geografïyağa köp köñil böldi. Sayaxatşı retinde ol, Qazaqstan men Ortalıq Azïyanıñ, Tayaw Şığıstıñ, Afrïkanıñ köptegen ğılımï jäne mädenï ortalıqtarında boldı. Onıñ Otrarda, Talas, Şaş, Samarxant, Bwxara, Xïva, Kabwl, Bağdat, Damask qalalarında bolğanı qujat türinde belgili. Barlıq elder men qalalarda, Farabï jaratılıs zerttewşisi, geograf jäne astrornom retinde aymaqtı oqıp üyrendi, orınnıñ koordïnataların anıqtadı t.b. Jarataılsıtanwğa Farabï bastı män berdi. Ol, “qanday da bir pedagogïkalıq ğılımğa qarağanda, tabïğat twralı ğılım äldeqayda bay jäne keñ kölemdi bolıp keledi” dep jazdı. Öziniñ basqa bir eñbeginde “fïlosofïyanı oqıp üyrenwden burın tabïğat twralı ğılımdı ïgerw kerek, öytkeni bul ğılım adamğa barınşa jaqın, mänderi anıq jäne oğan tüsinikti ğılım salası” dep jazadı.Fïlosofïya salasında Farabï öz zamanındağı teñdesi joq tulğa sanaldı. Onıñ negizgi közqarası – racïonalьdıq. Onıñ fïlosofïyalıq eñbekterinde Arïstotelь, Platon jäne basqa ertedegi danışpandardıñ fïlosofïyalıq eñbekterine komentarïyler jazwğa köp orın berilgen. Farabïdiñ tamaşa, öte bağalı eñbegi “Danalıqtıñ marjandarı” degen traktatı 1000 jıldan beri Şığıs wnïversïtetteriniñ oqwlıq quralı bolıp keledi.Farabï eñbekteri Evropanıñ Qayta örlewinde ülken rol atqardı. Bekon, L. Da Vïnçï, Kopernïk, kepler, Leybnïc sïyaqtı oqımıstılar öz jetistikteri üşin Farabïge qarızdar. Bükil örkenïettiñ jan dünïesin damw bağıtındağı onıñ bilimin bağalaw oñay emes.

ABW NASIR AL-FARABDYN INDIADA BOLGAN OKIGASY
Don Robercon

Al-Farabï (bizdiñ zamanımızdıñ 870-950 jıldarı) Twrkistannan (Qazirgi Qazaqstannıñ Şımkent oblsında. avt.) şıqqan ülken fïlosof äri mwzıkant boldı. Ol Kanwn (ang. Quanun) degen mwzıkalıq aspap oylap tapqan. Ol älemniñ köptegen elderine sayaqattağan. Eşkim tanımaw üşin betine betperde (maska) kïip aladı eken. Ïndïyada jürgen bir küni ol Korol armïyasınıñ formasın kïip alıp, jäy adam retinde Ïndïyadağı eñ ataqtı adam Korol Swffwdïnniñ ülken sotı ötetin bölmege kiredi. Korolь öziniñ koroldarğa arnalğan bölmesinen qarapayım adamdı körip tañ qaladı da, ol ne istep jürgen adam dep bilgisi keledi.
-Siz qayda bolwğs tïistisiz? – dedi korolь
-Men ana siz otırğan taqta otırwğa tïistimin. –dep jawap beredi. Söytip taqtıñ qasına barıp, onıñ bir şetine otıradı. Otırğan soñ birtindep koroldı ığıstıra bastaydı. Korol qattı aşwlandı da, küzetşilerdiñ birin şaqırıp, oğan özge bir tüsiniksiz tilde bir närselerdi söyleydi. Ol tüsinkiz tilde “Mına adamnıñ esi twra emes bolw kerek nemese kisinini tañdandıratın ğajap adam şığar. Men birneşe suraqtar qoyıp, qanday adam ekenin bileyin” deydi.
Korolь suraq qoyu üşin Al Farabïge burıla berip edi; biraq awzın aşqanşa Al Farabï korolь söylegen tüsiniksiz tilde bılay deydi; “Korolь siz nege mazasızdanasız?” Osı mezetten bastap korolь men Fl Farabï birneşe sağat boyı üzdiksiz fïlosofïyalıq talasqa tüsedi. Koroldıñ keltirgen argwmentterine nükte-ütirine şeyin dälelmen nemese qarsı dälelmen jawap berip otıradı. Bul debatqa Ïndïyanıñ eñ ataqtıdegen fïlosof-şeşenderi qatısadı. Olardıñ bäri Al Farabïdi sürindire almay, talasta jeñilis tabadı. Aqırında korolь jeñilisin şın jürekten moyındap, Al Farabïge, ne qalaysıñ, surağanıñdı ülken rïzalıqpen berem deydi. Al Farabï mağan eşteme kerek emes dp jawap beredi. Sodan soñ korolь onı qurmetti qonaq etip, älemdegi eñ mıqtı degen mwzıkanttardı jïnap, olarğa qonaqtıñ qurmetine mwzıka oyınñdar dep buyıradı. Mwzıkanttar oynap jatqanda, Al Farabï olrdı toqtatıp, aspaptarınıñ qulaq küyin basqaşa keltirip beredi. Sodan mwzıkanı qayta oynap şığwdı suraydı. Bul jağday jïi qaytalanadı. Aqırı bolmağan soñ korolь öz mwzıkanttarın qwıp jiberedi. Odan soñ korol Farabïge; sen meniñ mwzıkanttarımdı jaqtırmadıñ, endi öziñniñ olardan artıq ekeniñdi dälelde- deydi.
Al-Farabï qalatasınan kişkentay üş şek aldı da onı kerip joğarı, şat-şadıman melodïyangı qoyıp oynay bastadı. Mwızkanıñ är qayırmasında zaldağılar, korolda bar işinde dw külip jiberip otıradı. Mwzıka tıñdaw jalğasa beredi de tıñdap otırğandar, korol da arı-beri domalap eriksiz küle bastaydı. Kenet, Al Farabï kilt toqtaydı da, bayaw, müñlı äwen oynay bastağanda tıñdap otırğandar biri orındıqta, biri otırğan jerinde Farabïden basqası, şetinen tätti uyqığa ketedi. Osı kezde Al Farabï bölmeden jäylap şığıp ketedi. Sodan keyin ol jerdin onı eşkim körmepti. Korol oyanğannan keyin qanşa izdetsede tappaptı.

KERI ORALU

Abu Al-Nasr Al-Farabi
Turkistani
870-950

Abu Nasr Mohammad Ibn al-Farakh al-Farabi was born in a small village Wasij, near Farab in Turkistan in 259 A.H. (870 A.D.). His parents were originally of Persian descent, but his ancestors had migrated to Turkistan. Known as al-Phrarabius in Europe, Farabi was the son of a general. He completed his earlier education at Farab and Bukhara but, later on, he went to Baghdad for higher studies, where he studied and worked for a long time viz., from 901 A.D. to 942 A.D. During this period he acquired mastery over several languages as well as various branches of knowledge and technology. He lived through the reign of six Abbasid Caliphs. As a philosopher and scientist, he acquired great proficiency in various branches of learning and is reported to have been an expert in different languages.

Farabi travelled to many distant lands and studied for some time in Damascus and Egypt, but repeatedly came back to Baghdad, until he visited Saif al-Daula's court in Halab (Allepo). He became one of the constant companions of the King, and it was here at Halab that his fame spread far and wide. During his early years he was a Qadi (Judge), but later on the took up teaching as his profession. During the course of his career, he had suffered great hardships and at one time was the caretaker of a garden. He died a bachelor in Damascus in 339 A.H./950 A.D. at the age of 80 years.

Farabi contributed considerably to science, philosophy, logic, sociology, medicine, mathematics and music. His major contributions seem to be in philosophy, logic and sociology and, of course, stands out as an Encyclopedist. As a philosopher, he may be classed as a Neoplatonist who tried to synthesize Platonism and Aristotelism with theology and he wrote such rich commentaries on Aristotle's physics, meteorology, logic, etc., in addition to a large number of books on several other subjects embodying his original contribution, that he came to be known as the 'Second Teacher' (al-Mou'allim al-Thani) Aristotle being the First. One of the important contribu- tions of Farabi was to make the study of logic more easy by dividing it into two categories viz., Takhayyul (idea) and Thubut (proof)

In sociology he wrote several books out of which Ara Ahl al-Madina al-Fadila became famous. His books on psychology and metaphysics were largely based on his own work. He also wrote a book on music, captioned Kitab al-Musiqa. He was a great expert in the art and science of music and invented several musical instru- ments, besides contributing to the knowledge of musical notes. It has been reported that he could play his instrument so well as to make people laugh or weep at will. In physics he demonstrated the existence of void.

Although many of his books have been lost, 117 are known, out of which 43 are on logic, 11 on metaphysics, 7 on ethics, 7 on political science, 17 on music, medicine and sociology, while 11 are commentaries. Some of his more famous books include the book Fusus al-Hikam, which remained a text book of philosophy for several centuries at various centres of learning and is still taught at some of the institutions in the East. The book Kitab al-lhsa al 'Ulum discusses classification and fundamental principles of science in a unique and useful manner. The book Ara Ahl al-Madina al- Fadila 'The Model City' is a significant early contribution to socio- logy snd political science

Farabi exercised great influence on science and knowledge for several centuries. Unfortunately, the book Theology of Aristotle, as was available to him at that time was regarded by him as genuine, although later on it turned out to be the work of some Neoplatonic writer. Despite this, he was regarded the Second Teacher in philosophy for centuries and his work, aimed at synthesis of philosophy and sufism, paved the way for Ibn Sina
Al-Farabi

al-Farabi, Abu Nasr (870-950)

Al-Farabi was known to the Arabs as the 'Second Master' (after Aristotle), and with good reason. It is unfortunate that his name has been overshadowed by those of later philosophers such as Ibn Sina, for al-Farabi was one of the world's great philosophers and much more original than many of his Islamic successors. A philosopher, logician and musician, he was also a major political scientist.

Al-Farabi has left us no autobiography and consequently, relatively little is known for certain about his life. His philosophical legacy, however, is large. In the arena of metaphysics he has been designated the 'Father of Islamic Neoplatonism', and while he was also saturated with Aristotelianism and certainly deploys the vocabulary of Aristotle, it is this Neoplatonic dimension which dominates much of his corpus. This is apparent in his most famous work, al-Madina al-fadila (The Virtuous City) which, far from being a copy or a clone of Plato's Republic, is imbued with the Neoplatonic concept of God. Of course, al-Madina al-fadilahas undeniable Platonic elements but its theology, as opposed to its politics, places it outside the mainstream of pure Platonism.

In his admittedly complex theories of epistemology, al-Farabi has both an Aristotelian and Neoplatonic dimension, neither of which is totally integrated with the other. His influence was wide and extended not only to major Islamic philosophers such as Ibn Sina who came after him, and to lesser mortals such as Yahya ibn 'Adi, al-Sijistani, al-'Amiri and al-Tawhidi, but also to major thinkers of Christian medieval Europe including Thomas Aquinas.

  • Life and works

  • Metaphysics

  • Epistemology

  • Political philosophy

  • Influence

    • 1. Life and works

    Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Tarkhan ibn Awzalagh al-Farabi was born in approximately 257/ad 870. He may rightly be acclaimed as one of the greatest of Islamic philosophers of all time. While his name tends to be overshadowed by that of it is worth bearing in mind that the latter was less original than the former. Indeed, a well-known story tells how Ibn Sina sought in vain to understand Aristotle's Metaphysics, and it was only through a book by al-Farabi on the intentions of the Metaphysics that understanding finally came to him. However, unlike Ibn Sina, al-Farabi has left us no autobiography and we know far less about his life in consequence. Considerable myth has become attached to the man: it is unlikely, for example, that he really spoke more than seventy languages, and we may also query his alleged ascetic lifestyle. We do know that he was born in Turkestan and later studied Arabic in Baghdad; it has been claimed that most of his books were written here. He travelled to Damascus, Egypt, Harran and Aleppo, and in the latter city the Hamdanid ruler Sayf al-Dawla became his patron. Even the circumstances of his death are not clear: some accounts portray him dying naturally in Damascus while at least one holds that he was mugged and killed on the road from Damascus to Ascalon.

    Al-Farabi became an expert in philosophy and logic, and also in music: one of his works is entitled Kitab al-musiqa al-kabir (The Great Book of Music. However, perhaps the book for which he is best known is that whose title is abbreviated to al-Madina al-fadila (The Virtuous City), and which is often compared, misleadingly in view of its Neoplatonic orientation, to Plato's Republic. Other major titles from al-Farabi's voluminous corpus included the Kitab al-huruf (The Book of Letters) and Kitab ihsa' al-'ulum (The Book of the Enumeration of the Sciences

    2. Metaphysics

    Majid Fakhry 1983 has described al-Farabi as 'the founder of Arab Neo-Platonism and the first major figure in the history of that philosophical movement since Proclus'. This should be borne in mind as we survey the metaphysics of the philosopher whom the Latin Middle Ages knew as Abunaser and whom the Arabs designated the 'Second Master' (after Aristotle). It should be noted that al-Farabi was an Aristotelian as well as a Neoplatonist: he is said, for example, to have read On the Soul two hundred times and even the Physics forty times. It should then come as no surprise that he deploys Aristotelian terminology, and indeed there are areas of his writings that are quite untouched by Neoplatonism. Furthermore, al-Farabi tried to demonstrate the basic agreement between Aristotle and Plato on such matters as the creation of the world, the survival of the soul and reward and punishment in the afterlife. In al-Farabi's conception of God, essence and existence fuse absolutely with no possible separation between the two. However, there is no getting away from the fact that it is the Neoplatonic element which dominates so much else of al-Farabi's work. We see this, for example, in the powerful picture of the transcendent God of Neoplatonism which dominates al-Madina al-fadila. We see this too in al-Farabi's references to God in a negative mode, describing the deity by what he is not: he has no partner, he is indivisible and indefinable. And perhaps we see the Neoplatonic element most of all in the doctrine of emanation as it is deployed in al-Farabi's hierarchy of being.

    At the top of this hierarchy is the Divine Being whom al-Farabi characterizes as 'the First'. From this emanates a second being which is the First Intellect. (This is termed, logically, 'the Second', that is, the Second Being). Like God, this being is an immaterial substance. A total of ten intellects emanate from the First Being. The First Intellect comprehends God and, in consequence of that comprehension, produces a third being, which is the Second Intellect. The First Intellect also comprehends its own essence, and the result of this comprehension is the production of the body and soul of al-sama' al-ula, the First Heaven. Each of the following emanated intellects are associated with the generation of similar astral phenomena, including the fixed stars, Saturn, Jupiter, Mars, the Sun, Venus, Mercury and the Moon. Of particular significance in the emanationist hierarchy is the Tenth Intellect: it is this intellect which constitutes the real bridge between the heavenly and terrestrial worlds. This Tenth Intellect (variously called by the philosophers the active or agent intellect in English, the nous poiutikos in Greek, the dator formarum in Latin and the 'aql al-fa''al in Arabic) was responsible both for actualizing the potentiality for thought in man's intellect and emanating form to man and the sublunary world. With regard to the latter activity, it has been pointed out that here the active intellect takes on the role of Plotinus' Universal Soul (see Plotinus

    In Farabian metaphysics, then, the concept of Neoplatonic emanation replaces that of Qur'anic creation ex nihilo (see Neoplatonism in Islamic philosophy §2. Furthermore, the Deity at the top of the Neoplatonic hierarchy is portrayed in a very remote fashion. Al-Farabi's philosophers' God does not act directly on the sublunary world: much is delegated to the Active Intellect. However, God for al-Farabi certainly has an indirect 'responsibility' for everything, in that all things emanate from him. Yet we must also note, in order to present a fully rounded picture, that while it is the Neoplatonic portrait of God which dominates al-Farabi's writings, this is not the only picture. In some of his writings the philosopher does address God traditionally, Qur'anically and Islamically: he does invoke God as 'Lord of the Worlds' and 'God of the Easts and the Wests', and he asks God to robe him in splendid clothes, wisdom and humility and deliver him from misfortune. Yet the overwhelming Neoplatonic substratum of so much else of what he writes fully justifies Fakhry's characterization of al-Farabi, cited earlier, as 'the founder of Arab Neo-Platonism'.

    3. Epistemology

    Farabian epistemology has both a Neoplatonic and an Aristotelian dimension. Much of the former has already been surveyed in our examination of al-Farabi's metaphysics, and thus our attention turns now to the Aristotelian dimension. Our three primary Arabic sources for this are al-Farabi's Kitab ihsa' al-'ulum, Risala fi'l-'aql and Kitab al-huruf

    It is the second of these works, Risala fi'l-'aql, which provides perhaps the most useful key to al-Farabi's complex theories of intellection. In this work he divides 'aql (intellect or reason) into six major categories in an attempt to elaborate the various meanings of the Arabic word 'aql. First, there is what might be termed discernment or prudence; the individual who acts for the good is characterized by this faculty, and there is clearly some overlap with the fourth kind of intellect, described below. The second of al-Farabi's intellects is that which has been identified with common sense; this intellect has connotations of 'obviousness' and 'immediate recognition' associated with it. Al-Farabi's third intellect is natural perception. He traces its source to Aristotle's Posterior Analytics, and it is this intellect which allows us to be certain about fundamental truths. It is not a skill derived from the study of logic, but it may well be inborn. The fourth of the six intellects may be characterized as 'conscience': this is drawn by the philosopher from Book VI of Aristotle's Nicomachean Ethics. It is a quality whereby good might be distinguished from evil and results from considerable experience of life (see Aristotle §§18-21

    Al-Farabi's fifth intellect is both the most difficult and the most important. He gives most space to its description in his Risala fi'l-'aqland considers it to be of four different types: potential intellect, actual intellect, acquired intellect and agent or active intellect. 'Aql bi'l-quwwa (potential intellect) is the intellect which, in Fakhry's words, has the capacity 'of abstracting the forms of existing entities with which it is ultimately identified' (Fakhry 1983: 121. Potential intellect can thus become 'aql bi'l-fi'l (actual intellect). In its relationship to the actual intellect, the third sub-species of intellect, 'aql mustafad (acquired intellect) is, to use Fakhry's words again, the 'the agent of actualization' to the actualized object. Finally, there is the 'aql al-fa''al (agent or active intellect), which was described in §2 above and need not be elaborated upon again.

    The sixth and last of the major intellects is Divine Reason or God himself, the source of all intellectual energy and power. Even this brief presentation of Farabian intellection must appear complex; however, given the complexity of the subject itself, there is little option.

    The best source for al-Farabi's classification of knowledge is his Kitab ihsa' al-'ulum. This work illustrates neatly al-Farabi's beliefs both about what can be known and the sheer range of that knowledge. Here he leaves aside the division into theological and philosophical sciences which other Islamic thinkers would use, and divides his material instead into five major chapters. Through all of them runs a primary Aristotelian stress on the importance of knowledge. Chapter 1 deals with the 'science of language', Chapter 2 formally covers the 'science of logic', Chapter 3 is devoted to the 'mathematical sciences', Chapter 4 surveys physics and metaphysics, and the final chapter encompasses 'civil science' (some prefer the term 'political science'), jurisprudence and scholastic theology. A brief examination of these chapter headings shows that a total of eight main subjects are covered; not surprisingly, there are further subdivisions as well. To give just one example, the third chapter on the mathematical sciences embraces the seven subdivisions of arithmetic, geometry, optics, astronomy, music, weights and 'mechanical artifices'; these subdivisions in turn have their own subdivisions. Thus al-Farabi's epistemology, from what has been described both in this section and §2 above, may be said to be encyclopedic in range and complex in articulation, with that articulation using both a Neoplatonic and an Aristotelian voice.

    4. Political philosophy

    The best known Arabic source for al-Farabi's political philosophy is al-Madina al-fadila. While this work undoubtedly embraces Platonic themes, it is in no way an Arabic clone of Plato's Republic. This becomes very clear right at the beginning of al-Farabi's work, with its description of the First Cause (Chapters 1-2) and the emanation of 'the Second' from 'The First' (Chapter 3). Later in the work, however, al-Farabi lays down in Platonic fashion the qualities necessary for the ruler: he should be predisposed to rule by virtue of an innate disposition and exhibit the right attitude for such rule. He will have perfected himself and be a good orator, and his soul will be, as it were, united to the active intellect (see §3). He will have a strong physique, a good understanding and memory, love learning and truth and be above the materialism of this world. Other qualities are enumerated by al-Farabi as well, and it is clear that here his ideal ruler is akin to Plato's classical philosopher-king (see Plato §14

    Al-Farabi has a number of political divisions for his world. He identifies, for example, three types of society which are perfect and grades these according to size. His ideal virtuous city, which gives its name to the whole volume, is that which wholeheartedly embraces the pursuit of goodness and happiness and where the virtues will clearly abound. This virtuous city is compared in its function to the limbs of a perfectly healthy body. By stark contrast, al-Farabi identifies four different types of corrupt city: these are the ignorant city (al-madina al-jahiliyya), the dissolute city (al-madina al-fasiqa), the turncoat city (al-madina al-mubaddala) and the straying city (al-madina al-dalla). The souls of many of the inhabitants of such cities face ultimate extinction, while those who have been the cause of their fall face eternal torment. In itemizing four corrupt societies, al-Farabi was surely aware of Plato's own fourfold division of imperfect societies in the Republic into timarchy, oligarchy, democracy and tyranny. The resemblance, however, is more one of structure (four divisions) rather than of content.

    At the heart of al-Farabi's political philosophy is the concept of happiness (sa'ada). The virtuous society (al-ijtima' al-fadil) is defined as that in which people cooperate to gain happiness. The virtuous city (al-madina al-fadila) is one where there is cooperation in achieving happiness. The virtuous world (al-ma'mura al-fadila) will only occur when all its constituent nations collaborate to achieve happiness. Walzer reminds us that both Plato and Aristotle held that supreme happiness was only to be gained by those who philosophized in the right manner. Al-Farabi followed the Greek paradigm and the highest rank of happiness was allocated to his ideal sovereign whose soul was 'united as it were with the Active Intellect'. But Walzer goes on to stress that al-Farabi 'does not confine his interest to the felicity of the first ruler: he is equally concerned with the felicity of all the five classes which make up the perfect state' (Walzer, in introduction to al-Madina al-fadila1985: 409-10>). Farabian political philosophy, then, sits astride the saddle of Greek eudaimonia, and a soteriological dimension may easily be deduced from this emphasis on happiness. For if salvation in some form is reserved for the inhabitants of the virtuous city, and if the essence of that city is happiness, then it is no exaggeration to say that salvation is the reward of those who cooperate in the achievement of human happiness. Eudaimonia/sa'ada becomes a soteriological raft or steed.

    5. Influence

    The impact of al-Farabi's work on Ibn Sina was not limited merely to illuminating Aristotle's Metaphysics. It was with good reason that al-Farabi was designated the 'Second Master' (after Aristotle). One modern scholar recently acknowledged the dependence of Ibn Sina on al-Farabi in a book dealing with both which he entitled The Two Farabis(Farrukh 1944. And if Aquinas (§9) did not derive his essence-existence doctrine from al-Farabi but from the Latinized Ibn Sina, as is generally assumed, there is no doubt that Farabian concepts of essence and existence provided a base for the elaborated metaphysics of Ibn Sina and thence of Aquinas. Finally, the briefest of comparisons between the tenfold hierarchy of intellection produced by al-Farabi and the similar hierarchy espoused by Ibn Sina, each of which gives a key role to the Tenth Intellect, shows that in matters of emanation, hierarchy and Neoplatonic intellection, Ibn Sina owes a considerable intellectual debt to his predecessor.

    Al-Farabi influenced many other thinkers as well. A glance at the period between ah 256/ad870 and ah 414/ad1023 and at four of the major thinkers who flourished in this period serves to confirm this: Yahya ibn 'Adi, Abu Sulayman al-Sijistani, Abu 'l-Hasan Muhammad ibn Yusuf al-'Amiri and Abu Hayyan al-Tawhidi may all be said to constitute in one form or another a 'Farabian School'. The Christian Monophysite Yahya ibn 'Adi studied in Baghdad under al-Farabi and others. Like his master, Yahya was devoted to the study of logic; like his master also, Yahya held that there was a real link between reason, ethics and politics. Al-Sijistani was a pupil of Yahya's and thus at one remove from al-Farabi; nonetheless, he shared in both his master's and al-Farabi's devotion to logic, and indeed was known as al-Sijistani al-Mantiqi (The Logician). In his use of Platonic classification and thought, al-Sijistani reveals himself as a true disciple of al-Farabi. Although al-'Amiri appears to speak disparagingly of al-Farabi at one point, there can be no doubt about al-Farabi's impact on him. Indeed, al-'Amiri's works combine the Platonic, the Aristotelian and the Neoplatonic. Finally, Abu Hayyan al-Tawhidi, a pupil of both Yahya and al-Sijistani, stressed, for example, the primacy of reason and the necessity of using logic. Like others of the Farabian School outlined above, al-Tawhidi contributed towards a body of thought the primary constituents of which were the soteriological, the ethical and the noetic.


    Copyright © 1998, Routledge.

    Beginning
    хат жазыныз: mykat2005@mail.ru / hat jazynyz / пишите мне

    Пікіріңізді осы жерге жазыңыз
    Хостинг от uCoz